Fors-tojik tilidagi manbalar

«Ajoyib ut-tabaqot» («Yer qatlamlarining ajoyibotla-ri») — daliliy ma‘lumotlarga boy, kam o‘rganilgan geo-kosmografik asar. Bir kancha tarixiy, geografik va kos-mografik asarlar hamda sayyoxdarning esdaliklari va mual-lifning shaxsiy kuzatuvlari asosida yozilgan bo‘lib, O‘rta Osiyoning XVI—XVII asrlardagi tarixi va geografik sharo-itiga oid ma‘lumotlarga boy.
«Ajoyib ut-tabakrt» mavlono sayyid Muhammad Tohir tarafidan Balx xoni Ashtarxoniy Nadr Muhammadxon (1606—1642 yy.)ningtopshirig‘i bilan yozilgan. Muallif-ning hayeti va ilmiy faoliyati haqida aniq ma‘lumotlarga ega emasmiz. Mazkur asarning mukaddimasida keltiril-gan ayrim ma‘lumotlarga Karaganda, u mazkur xon saroyi-da xizmat qilib turgan olimlar jumlasiga kirgan. «Ajoyib ut-tabaqot»ning yozilish tarixini quyidagi dalillarga asoslanib belgilash mumkin. Muhammad Tohir asarining «Balx» qismida Xoja hayron qishlog‘idagi haz-rat Ali (656—661 yy.) mozori tepasiga qurilgan hashamatli bino hijriy 886 yilda atokdi shoir va tarixchi olim Kamoliddin Binoiy va uning otasi usta Muhammad Sabz tarafidan kurilganligini aytadi va shundan beri 172 yil o‘tdi, deb yozadi. Shu 172 ga 886 (binoning qurilgan yili)ni qo‘shadigan (172+886) bo‘lsak, 1058 hosil bo‘ladi. 1058 ni milodiy yilga o‘giradigan bo‘lsak, 1648 yil kelib chiqadi. Shunga asoslanib, asar hijriy 1058 (milodiy 1648) yili yozilgan deb aytish mumkin.
Muhammad Tohir mazkur asarini yozishda yuqorida tilga olingan «Majmu‘ al-g‘aroyib»dan tashqari al-Battoniy (852— 929), Abu Rayhon Beruniyning «Qonuni Mas‘udiy», «Ja-vohirnoma», shuningdek, Abdulmalik Marvarudiy, Nosi-ruddin Tusiy, Narshaxiy va boshqa olimlarning asarlari- dan foydalangan. «Ajoyib ut-tabaqot» kam o‘rganilgan; nashr etilmagan. Uning uchinchi qismi (tabaqa) ilmiy qimmatga ega. Unda O‘zbekistonning Samarqand, Toshkent, Andijon, Termiz va boshqa shaharlari, shuningdek Sharqiy Turkiston (Kosh-g‘ar) va Afg‘oniston haqida qimmatli
ma‘lumotlar uchrata-miz. Asarning yana bir qimmatli tomoni bor. U chiroyli nas‘h xati bilan bitilgan. Unvon va sarlavhalari rangli va tillo suvi berib yozilgan: Ka‘ba va payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning Madinadagi muborak qabri tasviri ham keltirilgan. Shaharlar tavsifi baholi imkon to‘liq berilgan. So‘zi-mizning isboti uchun Balx va Qubodiyon shaharlari haqida berilgan tavsifni keltiramiz.