Formal kinetika 113

NH2+NH2= N2+ 2H,
H+H=H2
Fotodissotsilanish reaksiyalari natijasida fotoionlanish ham sodir
bo'ladi:

Fotokimyoviy reaksiyalarning yana bir turi foto qayta guruhlanish
reaksiyalari bo'lib,

Nur ta'sirida ba’zi moddalarni kislorod ishtirokida oksidlanishi,
bir xil molekulalami o‘zaro birikib dimerlar hosil qilishi, bo'yoqlarni
fotogidrolizlanish reaksiyalari fotobirikish reaksiyalari yoki fotosintez
deb aytiladi. Sxematik ravishda ulami quyidagicha ifodalash
mumkin:

Bularga misol qilib kislorod ishtirokida toluoldan nur ta’sirida
perikslarning, benzoy kislotasining hosil boiishi kabi reaksiyalami
ko'rsatish mumkin.
Fotokimyoviy reaksiyalarda elektronlaming ko‘chishi natijasida
fotooksidlanish va fotoqaytarilish reaksiyalari sodir boiadi.
Ba’zi raoddalaming fotokimyoviy reaksiyaga kirishishi uchun
berilayotgan nur miqdori yetarli darajada boisada, reaksiya bormaydi.
Shu kabi reaksiyani amalga oshlrish uchun berilayotgan nur
ta’sirida faol markazlar hosil qila oladigan qo‘shimcha moddalardan
foydalaniladi. Bu kabi reaksiyalar fotosensibillanish reaksiyalari
deb ataladi. Fotosensibillanish reaksiyalariga misol sifatida
metil yodidni benzolli eritmada naftalin ishtirokidagi dissotsilanish
reaksiyasini keltirish mumkin:

Faol markaz hosil qiluvchi sifatida metallar yoki biror inert jism
ishtirok etishi mumkin. Masalan, simob ishtirokida uglevodorodlarning
oksidlanishini yozamiz:

Yuqorida ko'rib o‘tilgan fotokimyoviy reaksiyalarning deyarli
barchasi fotosensibillanish reaksiyalarida sodir boiishi mumkin.
120. Katalizning multiplet nazariyasi. Birinchi bor Zelinskiy tomonidan
aytilgan va Balandin tomonidan rivojlantirilgan qarashlarga
binoan, kristall panjara tugunlariga joylashgan katalizator sirt qavatidagi
bir nechta qo4shni atomlar faol markaz vazifasini oiaydi.
Ushbu atomlarning to'plami multiplet deyiladi. Ta’sirlashayotgan
moddalarning molekulalari bitta atomda emas, balki birdaniga multiplet
tarkibiga kiruvchi bir nechta atomda adsorbilanadi. Bunda
ta’sirlashayotgan moddalar molekulalaridagi valent bogiar deformatsiyalanadi
va ta’sirlashayotgan sirt bilan kimyoviy sorbilangan
multiplet kompleks hosil boiadi. Multiplet adsorbilanish faqat katalizator kristall panjarasining
qo4shni atomlari orasidagi masofa ta:sirlashayotgan moddalar molekulasining
uzunligiga to4g4ri kelgandagina hosil boiishi mumkin
(geometrik mos kelish prinsipi). Faqat shu holdagina molekula multipletdagi
ikkita qo‘shni atomlarga kimyoviy sorbilanishi va natijada
undagi kimyoviy bog4ning deformatsiyalanishiga olib kelishi
mumkin. Agar katalitik jarayonda murakkab molekula qatnashsa,
multipletda uning kimyoviy bog4larni tutgan (reaksiya natijasida
uzilib va yangidan hosil bo4lib turgan) bir qismigina adsorbilanishi kerak. Molekulaning indeks guruhi deyiladigan ushbu qismi multipletdagi
atomlarning shakliga va ular orasidagi masofaga geometrik
jihatdan mos kelishi kerak. Katalitik reaksiya borishi uchun geometrik mos kelishdan tashqari,
hosil boiayotgan multiplet kompleksning maium mustahkamligi
ham zarur.
121. Fazalarni chegaralovchi yuzada sodir boiadigan reaksiyalar Geterogen