Murakkab efirlar, ularning tuzilishi, eterifikasiya usulida olinishi, kimyoviy xossalari, yog’lar murakkab efirlarning vakili sifatida, ularning tabiatdagi o’rni, kimyoviy qayta ishlanishi. Efirlar, oddiy efirlar

Aim.uz

MURAKKAB EFIRLAR, ULARNING TUZILISHI, ETERIFIKASIYA USULIDA OLINISHI, KIMYOVIY XOSSALARI, YOG’LAR MURAKKAB EFIRLARNING VAKILI SIFATIDA, ULARNING TABIATDAGI O’RNI, KIMYOVIY QAYTA ISHLANISHI.
Efirlar, oddiy efirlar

Ikki molekula spirtdan bir molekula suv ajralishi natijasida hosil bo’lgan mahsulotlarga efir deyiladi.

Efirlarning umumiy formulasi R – O – R^|, efirlar molekulasidagi radikal R^| ning xususiyatiga qarab uch hilga bo’linadi :

1. 
   Agar ikkala radikal ham (R va R^|) uglevodorod radikallaridan (alifatik radikallar) tuzilgan bo’lsa oddiy efirlar deyiladi.
   
2. 
   Agar R^| - anorganik kislotalar qoldig’I : - NO₂^- – nitrat, NO – nitrit, SO₃H – sulfat, PO₃H₂ – fosfat kislota qoldig’I va boshqalar bo’lsa, anorganik kislotalarning murakkab efirlari deyiladi.
   
3. 
   Agar R^| - organik kislotalar qoldig’I bo’lsa, organik kislotalarning murakkab efirlari deyiladi.
   

Oddiy efirlar : uglevodorod radikallari o’zaro bir – biri bilan kislorod atomi orqali bog’langan organik birikmalarga oddiy efirlar deyiladi.

Odiy efirlarni H – O – H suvdagi ikkita vodorod atomlariga bir xil yoki har xil alifatik radikallarning almashinishidan hosil bo’lgan maxsulotlar deb qarash mumkin.

Agar radikallar bir xil bo’lsa , oddiy efirlarni umumiy formulasi R-O-R, agar har xil bo’lsa R –O –R^| boladi.

Masalan : CH₃ – O –CH₃ – dimetil efir, CH₃ – O – C₂H₅ metil etil efir deyiladi.

Oddiy efirlarni nomlashda harakterli qo’shimcha bo’lmaydi.

Oddiy efirlarning nomlari uni hosil qiladigan radikallarning nomlardan tuziladi. Bunda birinchi bo’lib oddiy radikal nomlanadi.

Masalan :

Agar oddiy efirlardan har ikkala radikal ham bir xil bo’lsa, “di” old qo’shimchasini qo’shish shart emas :

oddiy efirlar bir xil sondagi uglerod atomlari bo’lgan bir atomli spirtlar bilan izomer bo’ladi :

Olinishi : oddiy efirlar tabiatda uchramaydi. Ular faqat sun’iy usulda olinadi. Oddiy efirlarni olishni eng qulay usullaridan spirtlarni konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida digidratatsiyalab olinadi :

Galogen alkillarga alkogolyatlarni ta’sir ettirib olinadi :

Galogen alkillarga kumush oksidi ta’sir ettirib ham oddiy efir olinadi :

2C₂H₅Cl +Ag₂O →C₂H₅ –O –C₂H₅ + 2AgCl↓

Fizikaviy xossalari :

Oddiy efirlardan gomologik qatorining birinchi vakillari dimetil va metal etil efirlari (CH₃ – O – CH₃, CH₃ – O – C₂H₅) odatdagi sharoitda gazlar, qolganlari oson harakatlanuvchan suyuqlik. (C₁₇H₃₅)₂O dan boshlab qattiq. Oddiy efirlar harakterli hidli. Oddiy efirlar suvdan yengil va suvda erimaydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi va o’zi ham ko’pgina organik moddalarni eritadi. Oddiy efirlarning qaynash temperaturalari molekulyar massalari teng bo’lgan spirtlarnikidan past bo’ladi. Buning asosiy sababi oddiy efirlarda vodorod bog’lanish bo’lmaganligi sababli ularning molekulalari o’zaro asosiylanmaydi.

Oddiy efirlardan eng ahamiyatlisi va ko’p ishlatiladigani dietil efiri, tibbiyot efiri yoki oson qilib “efir” deb yuritiladi. Etil efiri juda harakatchan, oson alangalanuvchan suyuqlik, o’ziga xos o’tkir hidli. 34,6^oCda qaynaydi. Uning bug’i havodan 2,5 marta og’ir, havo bilan portlovchi aralashma hosil qiladi. U bilan ishlaganda texnika xavfsizlik qoidalariga rioya qilish zarur. Etil efiri yog’lar, mumlar va ko’pgina organik birikmalarni yaxshi eritadi. Etil efiri tibbiyotda narkoz sifatida ishlatiladi.

Murakkab efirlar

Karbon kislotalar yoki anorganik oksokislotalar bilan spirtlarning o’zaro ta’sir mahsulotiga murakkab efirlar deyiladi.

Murakkab efirlarga kislotalarning spirtlar bilan reaksiyalari natijasida suv ajralib chiqishi bilan hosil bo’ladigan organik moddalar kiradi.

Kislota va spirtlardan murakkab efir olish reaksiyasi eterifikasiya reaksiyasi deyiladi.

Murakkab efirlarning umumiy formulasi :

R₁ – COOR₂ yoki

Bu yerda R₁ va R₂ bir xil yoki har xil radikallar, bunda R₁ vodorod atomi ham bo’lishi mumkin (chumoli kislota efirida).

Nomenklaturasi : murakkab efirlarni nomlashlarida harakterli qo’shimcha bo’lmaydi.

Murakkab efirlarni nomlari tegishli kislota va spirtlarning nomlaridan tuziladi.

Masalan : CH₃COOC₂H₅ – sirka kislotasining etil efiri.

Kislota va spirtdan murakkab efirlar hosil bo’lishida kislotadan –OH gruppasi, spirt –OH gruppasidan vodorod ketadi va suv ajralib chiqadi.

Murakkab efirlar bir xil sondagi uglerod atomlari bo’lgan bir negizli karbon kislotalar bilan izomer bo’ladi.

Masalan :