Fonetikaning tadqiqot maqsadi va usuliga ko‘ra turlari Reja

Anatomik-fiziologik aspekt. Fonetikaning bu aspekti fonetik birliklarning biologik

asosini - inson organizmidagi ayrim a`zolarning nutq tovushlarini hosil qilishdagi rolini, ularning

tuzilishi va faoliyatini O‘rganadi.

Nutq tovushlarining biologik asosini quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:

1) nutq a`zolarining anatomiyasi;

2) nutq a`zolarining fiziologiyasi;

3) nutq a`zolarining ijro kechimi.

1.Nutq a`zolarining anatomiyasi deyilganda shu a`zolarning shakli, tuzilishi, orni nazarda

tutiladi. Bunday a`zolar quyidagi apparatlarga birlashadi:

a) nafas apparati - o‘pka, bronxlar, traxeya, diafragma, ko‘krak qafasi. Bu apparat a`zolari

tovush hosil qilish uchun zarur bo‘lgan havo oqimini boshqa a`zolarga etkazib beradi, shu

ma`noda havo manbai sanaladi;

b) bo‘g‘iz bo‘shlig‘i- traxeyaning yuqori (kengaygan) qismi. Unda un

paychalari, uzuksimon, qalqonsimon, cho‘michsimon, ponasimon, shoxsimon tog‘aylar

mavjud. Bu apparatdagi eng faol a`zolar un paychalaridir:

-un (ovoz) paychalari tinch holatda turganda, ularning oralig‘i ochiq bo‘ladi, natijada nafas

apparatidan kelayotgan havo oqimi shu oraliqdagi paychalarni tebratmay ota’di. Bunday

vaziyatda ovoz hosil bo‘lmaydi;

- ovoz paychalari tortilgan ( taranglashgan) da, ular orasidagi ochiq bo‘shliq yumuq

holatga keladi, natijada havo oqimining yo‘li to‘siladi, havo oqimi taranglashgan un paychalariga

urilib, uni tebratadi. Bunday tebranish ovozni (asosiy tonni) yuzaga keltiradi. Shuning uchun

bo‘g‘iz bo‘shlig‘i ovoz manbai hisoblanadi. Ovoz esa unli tovushlarni, jarangli va sonor

undoshlarni shakllantirishda fizik komponent sifatida qatnashadi.

-ovoz paychalari bo‘shroq tortilgan holatda shu paychalar orasida torroq bo‘shliq yuzaga

keladi, havo oqimi shu bo‘shliqdan sirg‘alib, ishqalanib ota’di, ammo un paychalarini

tebratmaydi., natijada shovqin hosil bo‘ladi, bu shovqin pichirlab yoki shivirlab gapirganda

qo‘llanadi;

v) halqum- bo‘g‘izdan yuqoriroqda joylashgan bo‘shliq. U uch qismdan iborat: pastki

qismi hiqildoq(bo‘g‘iz)ga tutashgan orni; o‘rta qismi-halqumning og‘zi. Bu qism og‘iz bo‘shlig‘i

tomonga ochilgan bo‘ladi; yuqori qismi- burun bo‘shlig‘iga va eshitish paylariga birikkan

(tutashgan) qismi;

g) og‘iz bo‘shlig‘i- til, kichik til, tishlar, lablar, lunjlar, qattiq va yumshoq tanglay, til osti

muskulidan iborat apparat. U orqa tomonidagi tomoq orqali halqumga tutashadi;

d) burun bo‘shlig‘i - qo‘shimcha ton manbai. U yumshoq tanglay oxiridagi kichik tilning

quyi tomon harakat qilishi natija-sida rezonatorga aylanadi: havo oqimining bir qismi burun

bo‘shlig‘idan o‘tib, qo‘shimcha tonlarni yuzaga keltiradi. O‘zbek tilining m,n,ng undoshlari shu

apparat ishtirokida yuzaga keladi.

Faol a`zolar: lablar; tilning old qismi; tilning o‘rta qismi; tilning orqa qismi; til O‘zagi;

kichik til; yumshoq tanglay ; halqumning orqa qismi.

Nofaol a`zolar : old tomondagi yuqori tishlarning uchi; old tomondagi yuqori tishlarning

orqa qismi; qattiq tanglayning old qismi; tanglayning o‘rta qismi; yumshoq tanglayning old

qismi; yumshoq tanglayning orqa qismi.