Fonetika og’zaki nutqning tovush tizimini o’rganadi. Fikrimizni boshqalarga tovushlar vositasida so’zlash va harflar vositasida yozish bilan bayon qilamiz

Nutq tovushlarining uch tomoni
Yuqorida sanab o’tgan a’zolarimiz nutq a’zolari bo’lib ,ular nutq tovushi hosil qilishda turli darajada ishtiror etadi. Ayrimlari juda faol ,ayrimlari faol emas. Masalan,unlilarni talaffuz qilganimizda og’iz bo’shlig’i ochiq bo’ladi. asosiy vazifani esa un paychalari, til va lablar bajaradi. Undosh tovushlarning hosil bo’lishida og’iz bo’shlig’i, bo’g’iz bo’shlig’i va til muhum ahamiyatga ega. O’pkadan chiqayotgan havo xuddi mana shu joylarda turli to’siqlarga uchraydi. Buning oqibatida esa undosh tovushlarning hosil bo’lishi uchun yetarli shart-sharoit yuzaga keladi.



Har qanday tovush ma’lum tashqi ta’sir yordamida havo oqimining tebranishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan, ip uoki simni tortib chertsangiz, , havoni tebratadi va tovush chiqadi.
Tovushlar tabiiy va inson tovushlariga bo’linadi. Tabiatdagi insondan tashqarida paydo bo’ladigan barcha tovushlar tabbiy tovushlar sanaladi.
Tabbiy tovushlardan inson tovushlarining farqi shundaki, u inson nutq a’zolari harakati yordamida ma’lum maqsadda ketma-ket talaffuz qilinadi Bu esa har qanday nutq tovushining uch tomoni mavjud ekanligidan dalolat beradi.
TOVUSHLARNING AKUSTIK TIMONI. Har qanday tovush havoning tebranishi natijasida paydo bo’ladi. Shuning uchun ularning hammasi ma’lum bir sifat belgisiga balandlik, kuch (yoki tezlik) ,miqdor (yoki uzunlik) va tembr belgilariga ega bo’ladi. Tovushning bu tomoni akustik tomon deyiladi va u fizika fani bilan aloqada o’rganiladi. Nutq tovushlarining akustik tomoni deyilganda,ularning jarangli yoki jarangsiz ekanligi, shovqin ovoz yoki shovqindan iboratlogi nazarda tutiladi. Masalan, b tovushining akustik tomoniga uning jarangliligi va shovqin va ovozdan iboratlik xususiyati kiradi. P tovushining akustik tomoniga uning jarangsizligi va sof shovqindan iboratligi kiradi.
TOVUSHNING TALAFFUZ (FIZIOLOGIK ) TOMONI.Nutq tovushlari insonning nutq a’zolari harakati tufayli maydonga keladi.Nutq tovushlarining bu tomoni uning talaffuz(fiziologik) belgisi hisoblanadi va u fiziologiya fani bilan uzviy bog’liqlikda o’ragniladi. Nutq apparati o’pka, bo’g’iz, tovush paychalari , og’iz bo’shlig’i, tahglay til,lab,burun,tish kabi a’zolarni o’z ichiga oladi. Nutq tovushlarining talaffuz tomoni deganda uning qayerda,,qanday usulda hosil bo’layotgani e’tiborga olinadi. Masalan, b tovushining talaffuz tomoni deganda uning lab undoshi, lab-lab portlovchi ekanlik xususiyati nazarda tutiladi. Nuyq tovushining talaffuz tomoni uning artikulyatsion belgisi ham hisoblanadi. Demak, b tovushining artikulyatsion belgisi uning lab undoshi ,lab-lab undoshi,lab-lab portlovchi ekanligidir.
TOVUSHNING VAZIFAVIY (LINGVISTIK) TOMONI Nutq tovushlari ma’lum maqsadda talaffuz etiladi. Tovushlarning ketma-ket talaffuz etilishidan ma’lum axborot uzatiladi. Demak, tovushlar ma’noli birliklar tarkibida ularni moddiy tomondan shakllantirish va ma’nosini bir-biridan farqlash vazifasini bajaradi. Bu tovushning vazifaviy tomoni hisoblanadi. Tovushlarning bunnday belgilari vazifaviy belgisi sanaladi va u faqat inson tovushlarigagina xosdir.