Фонетик сатҳ бирликлари


III.  Intonatsiyaning  til  va  nutqdagi  roli



Download 0,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet31/73
Sana14.01.2022
Hajmi0,96 Mb.
#363805
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   73
Bog'liq
fonetik sath birliklari

III.  Intonatsiyaning  til  va  nutqdagi  roli: 

a)  gapniig  intonatsion  tugalligini 

ifodalovchi  muhim  vosita  sifatida  xizmat  qiladi;  b)  gapning  ifoda  maqsadiga  va 

emotsionallikka  ko‗ra  turlarini  farqlashda  ishtirok  etadi;  v)  sintaktik  aloqalarni 

ifodalovchi muhim fonetik vosita sanaladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

35 


II BOB 

 

TOVUSH STRUKTURASINING FONONOLOGIK ASPEKTDAGI 

TADQIQI

 

 



2.1. Fonema til birligi sifatida  

 

Biz 



yuqorida 

nutq 


tovushlarining 

fizik-akustik 

hamda 

fiziologik-artikulyatsion  tomonlari  haqida  qisqacha  to‗xtalib  o‗tdik.  Nutq 



tovushlarining  uchinchi  jihati,  lingvistik  sathda  vazifaviy  (funksional)  tomoni 

borligi bilan ahamiyatlidir.  

 

Fonologiyaning  birligi  fonemalardir.  Fonema  —  so‗z  va  morfemalarni 



shakllantiradigan  va  ularning  ma‘nolarini  farqlash  uchun  xizmat  etuvchi,  boshqa 

mayda  bo‗lakka  bo‗linmaydigan  tilning  eng  kichik  tovush  birligidir.  Fonemalar 

haqidagi  ta‘limot  fonologiyadir.  Fonologiya  ma‘lum  bir  tildagi  fonemalar 

sistemasini,  ularning  farqlash  belgilarini  o‗rganadi.  Fonema  termini  hozirgi 

tilshunoslikda  qat‘iy  o‗rin  olgan  bo‗lsa  ham,  ammo  uning  maqomi  masalasida 

xilma xil qarashlar bor. Fonema tilning eng kichik tovush birligi ekanligi haqidagi 

dastlabki  ma‘lumot  I.A.  Boduon  de  Kurtenega  mansubdir.  Lekin  bungacha  sharq 

tilshunosligida garchi fonema termini bilan nomlanmagan bo‗lsa ham, lekin ma‘no 

farqlash uchun xizmat qiladigan eng kichik tovush tipi haqidagi tushuncha mavjud 

edi.  Hind  tilshunoslari,  turkiyshunoslar  bu  tushunchaga  alohida  ahamiyat 

berganlar. Xususan, Mahmud Qoshg‗ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad 

Boburlar  tovushning  ma‘no  farqlash  tomoniga  katta  ahamiyat  berganlar.  Turkiy 

tillarning  fonetikasi yuzasidan Mahmud  Zamahshariy  ham  fikr  yuritadi va tovush 

bilan tovush tipi bir-biridan farqlanadi.   

 

O‗zbek  tili  fonologiyasining  shakllanishida  Alisher  Navoiyning  roli 



beqiyosdir. Navoiyning tilshunoslik bo‗yicha merosini tadqiq etgan barcha olimlar 

uning  umumlashgan  tovush  tipini  juda  yaxshi  farqlagani  haqida  ma‘lumot 

beradilar.  Darhaqiqat,  Navoiy  o‗zbek  (turk)  tilidagi tovush tiplarini so‗z  tarkibida 

ma‘no  farqlash  xususiyatiga  qarab  ajratadi.  Bu  usul  hozirgi  tilshunoslikda 




 

36 


fonologiya  ilmida  fonemalarni  ajratishning  eng  ishonchli  usuli  sifatida  keng 

qo‗llanilmoqda.  

 

Afsuski,  bu  usul  Alisher  Navoiy  nomi  bilan  emas,  balki  N.S.  Trubetskoy 



nomi bilan bog‗lanmoqda. Bunga asosiy sabab shuki, N.S.Trubetskoy ana shu usul 

asosida  butun  bir  fonologik  konsepsiya  yaratdi,  bu  konsepsiya  dunyo 

tilshunosligiga keng tarqaldi.  

 

Shunday  qilib,  hozirgi  tilshunoslikda  fonema  nazariyasi  I.A.Boduen  de 



Kurtene va uning shogirdlari nomi bilan bog‗lanadi.      

 

Fonema  termini  tilshunoslikka  Boduen  tomonidan  kiritildi.  Boduen  1870 



yildagi  «XIX  asrgacha  bo‗lgan  qadimgi  polyak  tili  haqida»  nomli  magistrlik 

dissertatsiyasida  fonema  haqida  fikr  yuritadi  va  uni  etimologik  —  morfologik 

birlik  sifatida  talqin  etadi.  Boduen  de  Kurtenening  fonema  haqidagi  bu 

konsepsiyasi  ayni  shu  holda  uning  shogirdi  N.  V.  Krushevskiy  tomonidan 

rivojlantirildi. I. A. Boduen de Kurtenening fonema haqidagi tushunchasi o‗zgarib 

bordi.  Xususan,  «Slavyan  tillari  qiyosiy  grammatikasining  ayrim  bo‗limlari», 

(1981  y.)  asarida  fonemani,  bir  tomondan,  «so‗zning  fonetik  bo‗linmas  qismi» 

hisoblasa,  iikinchi  tomondan,  morfemalar  tarkibidagi  tovush  o‗zgarish 

qonuniyatlarini  hisobga  olgan  holda,  boshqa  mayda  bo‗lakka  bo‗linmaydigan 

tovushlargina emas, balki morfema yoki so‗zning tarkibida bo‗lakka ajralmaydigan 

bir butun holdagi ikki va undan ortiq tovushlar ham fonema bo‗lishi mumkinligini 

ko‗rsatadi.  Shu  bilan  birga  xuddi  shu  yerning  o‗zida  fonemaning  quyidagi  ikki 

farqli  tomoni  borligini  ham  ko‗rsatadi:  1)  antropofonik  (ya‘ni  akustik—

artikulyatsion) 

xususiyatlarning 

oddiy 


umumlashmasi, 

morfemaning 

harakatlanuvchi kyumponenti va ma‘lum mrfologik 

kategoriya 

belgisi.  

XIX  asrning  90-yillaridan  boshlab,  I.A.  Boduen  de  Kurtenening  fonemaga 

oid  qarashlarida  psixologizm  elementlari  ko‗proq  ko‗zga  tashlanadi.  Uning 

fikricha, faqat insonning psixik mexanizmini taxlil qilish orqaligina til qonunlarini, 

til mexanizmining vazifalari va taraqqiyotini anglab olish mumkin. Shundan kelib 

chiqib,  u  o‗zining  fonema  haqidagi  dastlabki  fikrlarini  o‗zgartiradi  va  fonemaga 

sof  psixologik  ta‘rif  beradi.  Bu  ta‘rifda  fonema  nutq  materialida  bevosita  kuzatib 




 

37 


bo‗lmaydigan  xodisa  sifatida  tavsiflanadi:  1894  yilda  (polyak  tilida  )  yozilgan 

"Fonetik  alternatsiyalar  nazariyasi  yuzasidan  tajriba"  ("Opыt  teorii  foneticheskix 

alternatsiy")  nomli  asarida  u  fonemani  tovushlarning  psixik  ekvivalenti  deb 

ta‘riflaydi,

1

  1912  yilda  e‘lon  qilingan  "Fonema"  nomli  maqolasida



2

,  shuningdek, 

"Tilshunoslikka  kirish"  kitobida

3

  ham  olim  shu  fikrida  qoladi:  "...bizning 



psixikamizda  tovush  xususida,  aniqrog‗i,  tovushni  talaffuz  qilish  paytidagi 

murakkab  ish  kompleksi  haqida  doimiy  tasavvur  shakllangandir.  Biz  uni  fonema 

deb ataymiz",- deydi u o‗z kitobida. 

Tilshunoslikda  fonologiyaning  fan  sifatidagi  maqomi  xususida  ikki  xil  fikr 

mavjud. 

Birinchi fikrga ko‗ra, 

fonologiya fonetikaning o‗zi emas, chunki fonetika nutq 

tovushlarini,  fonologiya  esa  til  tovushlarini  o‗rganadi:  nutq  tovushlari  haqidagi 

ta‘limot  (fonetika)  aniq  fizik  xodisalarni,  til  tovushlari  haqidagi  ta‘limot 

(fonologiya) esa shu tovushlarning lisoniy-vazifaviy xususuyatlarini tadqiq qiladi, 

shunga  ko‗ra  ularning  tadqiqot  metodlari  ham  har  xil:  fonetika  tabiiy  fanlarning 

tadqiqot metodlariga, fonologiya esa lingvistik tadqiqot metodlariga asoslanadi.

4

 



Ikkinchi  fikrga  ko‗ra 

fonologiyani  fonetikadan  ajratib  bo‗lmaydi,  chunki 

muayyan  tilning  fonemalari  tizimini,  bu  tizimdagi  har  bir  fonemaning 

"semantizatsiyalashgan"  (fonologizatsiyalashgan)  belgilarini  shu  tilning  konkret 

talaffuz  xususiyatlarini  o‗rganmasdan  tadqiq  qilib  bo‗lmaydi.  Demak,  fonologiya 

aslida fonetikaning o‗zi, faqat uning yuqori boskichi, xolos. Binobarin, fonolog bir 

vaqtning  o‗zida  fonetist  bo‗lmay  iloji  yo‗q,  ayni  paytda  fonetist  ham  doimo  (shu 

jumladan,  fonologiya  paydo  bo‗lgan  davrgacha  ham)  ma‘lum  darajada  fonolog 

bo‗lgan,  chunki  u  umuman  tovushni  emas,  balki  til  tovushlarini  o‗rgangan.

5

 



Ma‘lumki,  fonetikada  tovush  va  bo‗g‗in  segment  birliklar,  urg‗u  va  intonatsiya 

(oxang)  esa  supersegment  birliklar  tarzida  tavsiflanadi.  Fonologiyada  bu  birliklar 

lisoniy-vazifaviy  xususiyat  taqozosi  bilan 

fonema 

(tovush), 



sillabema 

(bo‗g‗in), 

                                                 

1

 Бодуэн  де   Куртенэ И.А. Опыт теории фонетических альтернаций. Избранные труды по общему языкознанию. М.,1963. Т.1. 



2

 Бодуэн де Куртенэ И.А. Фонема. Избранные труды по общему языкознанию, М., 1963. Т.1. С. 351-352. 

3

 Бодуэн де Куртенэ И.А. Введение в языкознание. Избранные труды по общему языкознанию, М., 1963. Т.2. С. 253 - 254 , 289 - 290 . 



4

 Трубецкой Н.С. Основы фонологии (русск. пер.) М., 1969. С. 9. 

5

 

Щерба Л.В. Очередные проблемы языкознания. Изв. Академии Наук, ОЛЯ, 1945. T.4, Вып. 5. С. 185-186; Яна каранг: Аванесов Р.И. 



Кратчайшая звуковая единица в составе слова и морфемы// История...   языкознания. Хрестоматия. M.: Высшая школа, 1988. С. 195-

196.


 


 

38 


aksentema 

(urg‗u)  va 



intonema 

(intonatsiya,  oxang)  deb  nomlanadi, 

fonologiyaning  o‗zi  esa 

segmental  fonologiya 

va 


supersegmental  fonologiya 

kabi 


ikki turga ajratiladi.

1

 



Segmental    fonologiyaning    asosiy    birligi    fonemadir,    shunga    ko‗ra  u 

fonematika, fonemika 

deb ham ataladi. 

Supersegmental  fonologiyaning  birliklari  esa 

sillabema,  aksentema 

va 


intonemadir, 

shunga ko‗ra u 



prosodiya 

(yoki 


prosidika) 

deb ham yuritiladi. 



Fonemika, 

yuqorida  aytib  o‗tilganidek,  segmental  fonologiyaning  ikkinchi 

nomi bo‗lib, u fonlarnint fonemalarga birlashuvini o‗rganadi. 

Fonema 

so‗zlar  yoki  morfemalarning  tovush  qobig‗ini  farqlash  orqali 

ularning  ma‘nolarini  tafovutlash  vazifasini  bajaradigan  eng  kichik  segment 

birlikdir.  Masalan, 




Download 0,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   73




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish