Фонетик сатҳ бирликлари

11.  Sintagma  urg‗usi 

-  nutq  oqimining  ma‘no  jihatdan  muhim  bo‗lgan 

qismini  (sintagmani)  alohida  ta‘kidlash,  ajratish  uchun  qo‗llangan  urg‗u. 

Sintagmani aniqlash mezoni ikkitadir: a) semantik mezon; b) sintaktik mezon. Bu 

mezonlar  sintagmaning  grammatik  -  semantik  jihatdan  yaxlit  bir  butun  kons-

truksiya  ekanligidan  kelib  chiqadi.  Sintagma  urg‗usi  fraza  (gap)  ichidagi 

mazmunan yaxlit, grammatik jihatdan bir butun bo‗lgan qismni maxsus ta‘kidlash, 

uni shu fraza (gap) ichidagi boshqa sintagmalardan ajratish uchun xizmat qiladigan 

fonetik vositadir. Buni quyidagi nutqiy parcha taxlilida ko‗rib chiqaylik: "Iktisodiy 

va  siyosiy  sohalardagi  barcha  islohotlarimizning  pirovard  maqsadi  yurtimizda 

yashayotgan  barcha  fuqarolar  uchun  munosib  hayot  sharoitlarini  tashkil  qilib 

berishdan  iboratdir.  Aynan  shuning  uchun  ham  ma‘naviy  jihatdan  mukammal 

rivojlangan  insonni  tarbiyalash,  ta‘lim  va  maorifni  yuksaltirish,  milliy  uyg‗onish 

g‗oyasini  ro‗yobga  chiqaradigan  yangi  avlodni  voyaga  yetkazish  davlatimizning 

eng  muhim  vazifalaridan  biri  bo‗lib  qoladi".  (Prezident  I.  Karimovning  1995  yil 

fevral  oyidagi  O‗zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  birinchi  sessiyasidagi 

ma‘ruzasidan). 

Yuqoridagi  nutqiy  parchada  ikkita  sodda  yoyiq  gap  bor:  1."  Iktisodiy  va 

siyosiy  sohalardagi  barcha  islohotlarimizning  pirovard  maqsadi  yurtimizda 

---

 

30 

yashayotgan  barcha  fukarolar  uchun  munosib  hayot  sharoitlarini  tashkil  qilib 

berishdan iboratdir".  2."Aynan  shuning  uchun  ham  ma‘naviy  jihatdan  mukammal 

rivojlangan  insonni  tarbiyalash,  ta‘lim  va  maorifni  yuksaptirish,  milliy  uyg‗onish 

g‗oyasini  ro‗yobga  chiqaradigan  yangi  avlodni  voyaga  yetkazish  davlatimizning 

eng  muhim  vazifalaridan  biri  bo‗lib  qoladi".  Har  bir  gap  nutqning  fonetik 

bo‗linishida  bir  frazaga  teng  bo‗lishini  hisobga  olsak,  keltirilgan  nutqiy  parchada 

ikkita  fraza  borligi  ma‘lum  bo‗ladi.  Frazalar,  ma‘lumki,  katta  pauzalar  bilan  bir-

biridan  ajratiladi  (pauza  ham  fonetik  vosita  –  intonatsiyaning  tarkibiy  uzvlaridan 

biri).  Har  bir  fraza  taktlarga  (sintagmalarga)  bo‗linadi.  Demak,  sintagmalar 

frazaning  kichikroq  (kisqaroq)  pauzalar  bilan  ajratiladigan  parchalaridir. 

Yuqoridagi  ikki  frazadan  birinchisida  quyidagi  parchalar  –  sintagmalar    bor:  a) 

"Iqtisodiy  va  siyosiy  sohalardagi  barcha  islohotlarimizning  pirovard  maqsadi";  b) 

"yurtimizda  yashayotgan  barcha  fuqarolar  uchun  munosib  hayot  sharoitlarini 

tashkil  qilib  berishdan  iboratdir".  Bu  sintagmalardan  birinchisi  alohida  urg‗u 

(sintagma  urg‗usi)  bilan  yakunlangan  bo‗lib,  uning  fonetik  tabiati  quyidagi 

belgilarga  ega:  sintagma  oxiridagi  "maqsadi"  so‗zining  so‗nggi  bo‗g‗ini  ochiq 

bo‗lib,  bu  bo‗g‗indagi  "i"  unlisi  cho‗ziq  talaffuz  etilmoqda  (kvantitativ  urg‗u), 

tovush  toni  ko‗tarilgan  (ton  belgisi),  kuchi  esa  intensivlashgan  (zarb  belgisi),  bu 

hol  shu  sintagmaning  ma‘nosini  alohida  ta‘kidlash  imkonini  bergan.  Sintagma 

urg‗usidan so‗ng kelgan qisqa pauza birinchi va ikkinchi sintagmalarni bir-biridan 

ajratish vazifasini bajargan. Sintagma urg‗usining o‗rni kuzatilgan maqsad va nutq 

situatsiyasiga  qarab  o‗zgartirilishi  ham  mumkin.  Bunday  paytda  u  gapning 

grammatik  jihatlariga  ham  ta‘sir  qiladi.  Qiyos  qiling: 

Bu  shifokor  -  Dilbarning 

onasi. (Bu shifokor - 

ega sostavi; 

Dilbarning onasi - 

kesim sostavi). 

Bu - shifokor 

Dilbarning onasi, (Bu-ega, shifokor Dilbarning onasi 

- kesim sostavi).