Folklorshunoslikka

Savol va topshiriqlar:
1. Ertaklaming janr xususiyatlarini moddama-modda ayting, ulaming har birini izohlang.
2. Hayvonlar haqidagi ertaklar boshqa tur ertaklardan qanday far- qlanadi? Boshqa tur ertaklar bilan o‘xshashligi bormi?
3. Sehrli ertaklar haqida o‘qiganingiz bilan awalgi taassurotlar o‘rtasida farq bomii?
4. Xalq ertaklari - so‘z san’atining namunasi ekanini isbotlang.
5. Afsonalarning mavzuga ko‘ra turlarini ko‘rsatib bering va o‘z fikringizni isbotlang.
6. Rivoyatiar bilan afsonalarning farqli jihatlarini izohlang.
2.3. 0 ‘ZBEK XALQ QO‘SHIQLARINING 0 ‘RGANILISHI

Qo‘shiqlar folklorda eng qadimiy va eng boy janrlardan biri hisob- lanadi. Maqol, matal, topishmoq bilan bir qatordaxalq qo‘shiqlarining Mahmud Koshg£ariyning «Devoni lug'otit turk» kitobidanjoy olishi ham bejizga emas.15Bu bir tomondan xalq qo‘shiqlarining o‘sha olis davrlarda ham rang-barang boiganligini, tarixiy ildizlari juda qa- dimiy ekanligidan dalolat bersa, ikkinchi tomondan ularni tasnifla- shda ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Eng avvalo qo‘shiq deganda biz nimani nazarda tutishimiz lozim? Og‘zaki ijod namunasi boigan xalq qo‘shiqlari bilan maium bir in- dividual ijodkor tomonidan yaratilgan qo‘shiq o‘rtasida qanchalik o'xshashlik va farq mavjud?! 0 ‘xshashlik har ikkala qo‘shiqning ham musiqaga, ohangga, maium bir oichov - vaznlarga amal


15 Махмуд Кошгарий. Девону луготит турк. Биринчи жилди-Тошкент: Фан, 1960.

www.ziyouz.com kutubxonasi

qilishidadir. Xalq qo‘shig‘i vozma adabiyot namunasi bo‘lgan qo‘shiqlardan an’anaviyligi, jamoaviyligi, maishiy yo‘nalganligi, variantliligi, ya’ni asrlar davomida xalq tomonidan og£zaki yaratilib, og‘zaki ijro etilib, og‘zaki meros qilib qoldirib kelinayotganligi bilan tubdan farq qiladi.
Xalq qo£shiqlarining tarixiga nazar tashiar ekanmiz, uzoq ta- rixiy taraqqiyot davomida qo‘shiqlar mifologik tafakkurdan badiiy tafakkurga aylanib borganligining guvohi bo'lamiz. Shuning uchun qo‘shiqlarda qadimiy tasavvur izlari bilan bit qatorda, o‘rta asrlarda hamda kuni kecha yoxud bugun yuz berayotgan voqealar, kechinma- lar o‘z ifodasini topadi.
Turkiy xalqlarda «qo‘sh» so‘zi uch ma’noda: «kuylamoq», «qo‘sh qo‘shmoq» - yer haydab, ekin ekmoq va juft ma’nolarini bildiradi. Наг uch ma’no ham bir-birini inkor etmaydi.
«Qo‘sh» mavsum, ya’ni bahor marosimida ilohlarni ulug‘lab ay- tilgan qutlov, alqovdir. (Saxa turklarida shomonlik qo‘shig‘i - ku- turuu - so‘zi kut - ruh, uruu --u!ug‘Iamoq, qutlamoq ma’nolarini anglatadi).16 Shuning uchun «kuy!amoq»ning bevosita hosildorlik kulti bilan aloqadorligi, ekin-tekin payti bu qo'shiqning kuylanishi albatta shart bo'lgan.
Qo‘shiqning qo‘sh bilan o’zaro bog£liq ekanini folklorshunos olim Asqar Musaqulov o‘rinli izohlab bergan.’7
Ma’lumki, qo£shiqlar asosan to‘rtliklardan tashkil topgan. Ikki misraning birikib, juftlik, ya’ni «qo'shiq» hosil qilishi shunchaki ta- sodif emas.
« Er-xotin- qo£sh ho£kiz» degan maqol bor. Qo£sh haydamoqning ko'chma ma’nosi qiz va yigitning qo‘shilishi, ya’ni oila. qurishi, juft- lashishidir. Xalq qo‘shiqlarida bu tasawurlar o‘zining chiroyli ifoda- sini topgan. Shunday ekan, yuqoridagi maqol bilan qo'shiq kuylayot- ganda «juft bo£lsin» degan ibora ham aslida qo£sbiq va juftlikni muqa- ddas deb bilish bilan bog'liq qadim tasawurlaming malisulidir.