|
Savol va topshiriqlar:
1. «Alpomish» dostonining Fozil Yoidosh o‘g‘lidan yozib olin- gan variantini o‘qing.
2. Dostonning bugungi kunda xalq qadriyatlari qatorida e’tiborga loyiq ekanini izohlang.
3. «Alpomish» dostonidagi mifik dunyoqarash belgilarini alohida- alohida koisating, Ular haqida bilganlaringizni so‘zlang.
4. Dostonning o‘rganilishida olimlar fikrlarini ayting. Ularni ba- holashga urining.
5. Dostondan parcha yodlang.
145
www.ziyouz.com kutubxonasi
2.2. O'ZBEK XALQ NASRINING 0 ‘RGANILISHI
Afsona - sehr - jodu, xayolotga yo'giilgan, ajdodlardan avlod- larga o‘tib kelayotgan og‘zaki hikoya, 'Nomoddiy madaniy meros (NMM) namunalaridan biri. Afsona o'zbek xalq og‘zaki ijodining eng qadimgi janrlaridan biri boiib, insonning dunyo va o‘zini qur- shab turgan voqelikni angîash, tushunishga qaratilgan tushuncha va tasavvurlari mujassamlashgan voqea va hodisalar, badiiy to‘qima asosida hikoya qiladi. Shu-ning uchun ham afsonada ijtimoiy hayot, kishilaming dunyoqarashi, urf-odatiari va tarixiy hodisalar haqida ix- cham maiumot, axborot beriladi.
Afsonalar haqidagi maiumotlar mashhur tilshimos olim Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida «sag» so'zi orqali ifodalangan boiib, hikoya, qissadeyata’rif berilgan.
Afsona matnida an’anaviylik yo‘q ekan, voqealar tuzilishi ham murakkab emas. Shuning uchun aytuvchining mahorati bilan bogiiq ho Ida voqealar doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Afsona syujetlari mifologik hodisalar, geografik joylar nomi bilan bogiiq g'aroyib vo- qealardantashkiltopgan. Xarakterli tomoni shundaki, deyarli barcha afsonalarning syujeti bir yoki ikki epizoddan tashkil topadi. Syujet voqealari esa ko‘proq tugundan boshlanadi. Bunday epik tugunlar esa tinglovchilarni kutilmaganda voqealar ichiga olib kiradi.
Afsonalarda ertaklardagiga o'xshash an’anaviy boshlama va tugallamalar ucliramaydi. Bu narsa faqat afsona aytish bilan shug‘ullanuvchi professional ijodkorning yo^qligi bilan izohlanadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, afsona keng ommaviy ijro etiluvchi janr hisoblanadi - uni bilgan shaxs o‘zi istagan shaklda ay- taverâdi.
Afsonalarning tematikasi rang-barangdir. Osmon, yer, suv pir- lari (muakkil)ning g‘aroyib ishlari, yovuzlik yaratuvchi ruhlar bilan ezgulik yaratuvchi ruhlar o‘rtasidagi doimiy to‘qnashuvlar, yer yuzida odamning paydo bo ‘lishi, narsa yoki hodisalarga taalluqli bel-
146
www.ziyouz.com kutubxonasi
gilarning paydo boiish sababli, tabu (taqiq) biian bogiiq ajoyib va g‘aroyib voqealar afsonalar tematikasini tashkil etadi.
Afsonalar voqea va hodisalami g‘ayritabiiy tasvirlashi bilan ertaklarga o‘xshab ketadi, biroq syujetning barqaror shaklga ega emasligi va qisqaligi bilan ulardan ajralib turadi. Demak, afsonalar- da barqaror syujet va kompozitsiya yo‘q. Bunday xususiyat ular- ning ommaviy ijro shakli hamda axborot berish vazifasini o‘tasbi bilan bogiiq.
Darhaqiqat, ko‘pgina afsonalardagi epizodlarda otashparastlik diniga aloqador talqinlar ham uchraydi. «Qayu-mars», «Odami Od»,
«Er Xubbi», «Anbar ona», «Hazrati Xizr» kabi mifologik afsonalar ibtidoiy dunyoqarash, u yoki bu sirli ko‘ringan narsani muqaddas- lashtirish, unga e’tiqod qo‘yish kabi diniy tasawurlar zamirida pay- do boigan.
Afsonalar g‘oyaviy-tematik yo‘nalishlariga ko‘ra, shartli ra- vishda sof mifologik afsonalar, tarixiy voqea va hodisalar haqida to‘qilgan afsonalarga boiinadi. Afsonalarni asosan osmon jismlari bilan bogiiq samoviy afsonalar, o‘simliklar olami, hayvonot olami. makon, zamon va insoniyat tarixi bilan bogiiq katta besh guruhga boiish mumkin. 0 ‘z navbatida bu guruhdagi afsonalar ham kichik
-kichik guruhlarga boiishi mumkin. 0 ‘zbek xalq afsonalari sira- sida tarixiy voqea va hodisalar haqidagi afsonalar katta o‘rin egal- laydi. «Devqal’a», «Shirin qiz», «Kalta minor», «lion buzgan» kabi- lar shunday afsonalardandir. Ular insoniyatning beqiyos kuchi va go‘zalligini madh etadi.
«Baroqtom», «Shohsanam va G‘arib», «Hazorasp», «Iskandar va Afrosiyob» kabi afsonalar esa tarixiy joy va tarixiy shaxslar nomi bilan bogiangan. Ularda voqelik fantastik yoiialishda hikoya qili- nadi. Bu xildagi afsonalar ko‘proq muayyan hodisa, qabila yoki elat, geografik joy - qal’a, maqbara, qo‘rg‘on, saroy, minora, daryo, den- giz, shaharlar bilan bogiiq boiib, ulaming yuzaga kelishi va vayron boiish sabablari, u yoki bu nomning paydo boiishi tarixidan xabar beradi. Shu jihatdan. «Hazorasp» afsonasi xarakterlidir.
147
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
