Фойдали қазилмаларни очиқ усулда қазиб олиш тўғрисида тушунча

Бузилган тоғ жинслари боғлиқлик даражаси
бўйича категориялари.
Бузилган тоғ жинслари боғлиқлик даражаси бўйича категорияга бўлинади:
I категория - сочилувчан бузилган тоғ жинслари. Бўлаклар орасидаги кўп қават оралиқлар сони билан тавсифланади, лекин алоҳида бўлаклар сиқилиши ва улар орасида илашиш бўлиши мумкин. Жинслар сочилувчан бўлади ва туғри кўринишли қиялик ҳосил қилади. Юмшанувчанлик коэффиценти К_p=1,4-1,65 оралиғида, баъзида ундан ҳам катта бўлади.
II категория - боғлиқли сочилувчан бузилган тоғ жинслари. Алоҳида табиий бўлмалар ва бўлаклар орасидаги катта бўлмаган оралиқлар (бўшлиқлик) сони билан тавсифланади. Юмшанувчанлик коэффиценти К_p=1,2—1,3.
III категория - боғлиқли бузилган жинслар. Бир-бири билан тўлиқ ажралмаган, массивнинг табиий ёриқлиги кўринишда бўлади. Юмшанувчанлик коэффиценти К_p=1,03—,05, баъзида 1,05-1,1. Поғоналар тик қияликка эга.
Бўлакликни бўлакнинг ўртача чизиқли ўлчами бўйича топилади. Бузилган жинслар бўлаклиги бўйича бешта категорияга бўлинади.
I категория —жуда ҳам майда бузилган жинслар энг катта бўлаги ўлчамлари 0,4÷0,6 мм гача; d_cp 0,1.
II категория —майда бузилган жинслар, бўлаклар ўлчами 0,6÷1,0 м.гача; d_сp = 0,5÷0,25.
III категория —ўртача бузилган жинслар, бўлаклар ўлчами 1,0 —1,4 м.гача: d_cp = 0,25÷ 0,35 м.
IY категория - катта бузилган жинслар. Энг катта бўлаги ўлчами 1,5÷2,0 м. d _cp —0,4÷0,6 м.
Y категория —энг катта бузилган жинслар таркибидаги алоҳида бўлаклар ўлчами 2,5÷3,0 м ва ундан ҳам катта бўлади: d_cp=0,7÷0,9 м.
Жуда ҳам майда, майда ва ўртача бузилган сочилувчан жинслар учун юмшанувчанлик максимал коэффиценти чегараланган ва у асосан 1,5 дан ошмайди.
Портлатиш усули билан бузилган жинслар тегишли ҳолда жуда ҳам катта, катта, ўртача, майда ва энг майда портлатилган жинслар деб айтилади. Механик юмшатиш (юмшатгичларда) натижасида олинган, бўлаклари катталиги 0,2 метрдан катта бўлмаган майда бузилган жинслар, майдаланган жинслар, 0,1м дан катта бўлмаганларини эса кичик қилиб майдаланган жинслар деб айтилади. Жуда хам майдаланган жинсларга бўлакчалар катталиги 70, 40, 20, 10 мм ни ташкил этадиган қиррали шағалли майда шағал киради.
Қазиб олишнинг технологик шароитлари бўйича рухсат этилганидан катта ўлчамига эга жинсли бўлаклар ноўлчамли деб айтилади. Улар қўшимча майдаланиши керак. Ноўлчамли бўлаклар ўлчами ва чиқиши нисбий тушунча бўлиб, ташувчи ва юкловчи воситаларнинг қуввати билан аниқланади. Рухсат этилган бўлак ўлчами қанча катта бўлса, бир хил сифатли портлашдан ноўлчамли бўлакнинг чиқиши шунча кам бўлади.
Фойдали қазилма ва қопловчи жинсларнинг сифат кўрсаткичлари. Конларнинг жойлашиш шароитлари.
Фойдали қазилма ҳақида тушунча.
Фойдали қазилма бойликларига хўжалик, қурилиш, саноат ва илмий мақсадлар учун қазиб олинадиган ва хом ашё ҳолида ёки қайта ишлангандан сўнг ишлатиладиган барча турдаги тоғ жинслари киради. Қазиб олувчи ва қайта ишловчи техникаларнинг ривожланиши билан купгина қопловчи тоғ жинсларидан фойдали қазилмалар каби фойдалана бошланди ва буларнинг сони йилдан-йилга ошиб бормоқда.
Фойдали қазилмалар қуйидагиларга ажратилади:

• 
  металл (қора, рангли, асил, радиактив, ва нодир металл маъданлари);
  
• 
  нометалл (металлургия, химия ва бошқа саноат тармоқлари учун хом ашё);
  
• 
  ёнувчи (кўмир, ёнувчи сланецлар, торф ва бошқалар);
  
• 
  қурилиш тоғ жинслари (оҳактошлар, мармарлар, гранитлар, шағал, қум ва бошқалар).
  

Фойдаланишга яроқлилигини ва иқтисодий самарадорлигини аниқловчи хусусиятлар мажмуига фойдали қазилма сифати дейилади. Масалан, кўмирлар учун: таркибидаги кул микдори (зольность), намлик миқдори, бўлаклиги, минерал аралашмалар миқдори, олтингугурт миқдори, ёниш харорати ва бошқалар, маъданли фойдали қазилмалар учун эса-меъёрланган химиявий элементларнинг фоиздаги хисоби, структуравий ва текстуравий хоссалари ва бошқалар сифат кўрсаткичлари ҳисобланади.
Фойдали қазилмаларнинг баъзи сифат кўрсаткичлари асосий ҳисобланиб, фойдали кўрсаткичлар, бошқалари эса, уларни қайта ишлаш ва улардан фойдаланишни қийинлаштирувчи бўлиб, зарарли кўрсаткичлар ҳисобланади. Масалан: рангли металл рудалари учун фойдали кўрсаткичлар, бу – ажратиб олинадиган металлар таркиби, зарарлилари эса – мышьяк, иккиламчи сульфидлар миқдори, юқори намлик ва бошқалар ҳисобланади.
Фойдали қазилма сифати геологик қидирув даврида аниқланади ва фойдаланиш жараёнида барча участкаларда забойдан истеъмолчиларга етказиб беришгача бўлган барча технологик жараёнларда узлуксиз назорат қилиб борилади.

Фойдали қазилма сифатига талаб.

Фойдали қазилма сифатига талаб кондиция, техник шарт ва давлат стандартлари кўринишида ифодаланади. Кондиция – етказиб бериладиган маҳсулотнинг шартнома шартига ёки меъёр талабларига жавоб берадиган (қиймати) кўрсаткичидир. Кон ишларида кондициядан чекланиш йўқолиш (потери) ва аралашув (разубоживание) билан баҳоланади.
Йўқолиш (потери) – кондицион фойдали қазилмаларнинг ер қаърида қолиб ва қопловчи жинс таркибига қўшилиб кетиши, юклаш ва ташиш оқибатида ҳамда бошқа ҳолларда ҳажмнинг камайишидир.
Аралашув (разубоживание) – кон ишларини олиб бориш жараёнида қопловчи жинсларнинг ва кондиция талабига жавоб бермайдиган фойдали қазилмалар турларининг кондиция талабига жавоб берувчи фойдали қазилмага аралашув даражасини белгилайди.
Истеъмолчиларнинг талаблари ва сифатига боғлиқ холда фойдали қазилмалар захираси технологик тур ва навларга бўлинади. Бу тур ва навлар одатда қазиб олишнинг турли технологияларини талаб этади ва баъзан уларни карьерда алоҳида қазиб олиш зарурати пайдо бўлади.
Маъдан тури химия-минералогик таркиби ва бошқа кўрсаткичлари билан характерланади. Маъдан навлари ундаги фойдали компонент таркиби бўйича аниқланади. Баъзан эса, зарарли компонентлар таркиби бўйича ҳам аниқланади.
Фойдали қазилманинг хар бир тури ва нави бўйича ўзининг саноат талаблари мавжуддир. Бу талабларнинг асосини улардан келгусида фойдаланиш ва қайта ишлаш шартлари ташкил этади. Маҳсулот сифатига бўлган бу талабларни қайта ишлаш жараёнидаги техник-иқтисодий кўрсаткичлар кафолатлайди. Фойдали қазилманинг берилган сифатидан чекиниш, уни қайта ишлашга кетадиган харажатнинг ўсишига олиб келади. Бу эса ўз навбатида самарадорликни пасайишига олиб келади.
Фойдали қазилмани бойитиш фабрикаларида қайта ишлаш жараёнида кончилик саноатининг якуний самарадорлигига эришилади. Шунинг учун ҳам карьерда кон ишларининг ишлаб чиқариш жараёнида истеъмолчига етказиб бериладиган фойдали қазилма сифатига катта аҳамият берилади.
Қопловчи тоғ жинслари нафақат технологик хусусиятлари билан балки, сифат кўрсаткичлари билан ҳам характерланади. Бу сифат кўрсаткичлари қопловчи тоғ жинсларидан корхоналарда қурилиш материаллари ёки хом ашё сифатида фойдаланишда алоҳида ўринга эгадир. Бундан ташқари баъзи тоғ жинслари истиқболли фойдали қазилма сифатида ҳам баҳоланади. Улар алоҳида қазиб олиниши ва келажакда фойдаланишни ҳисобга олиб, махсус ағдармаларга жойлаштирилиши керак.

Конларнинг жойлашиш шароитлари.

Турли табиий шароитларда жойлашган, исталган шаклдаги фойдали қазилмалар кони очиқ усулда қазиб олинади. Кон ишлари технологияси ва механизациясини танлашга хамда умумий техник-иқтисодий кўрсаткичларга коннинг жойлашиш шароитлари таъсир кўрсатади.
Бу шароитларнинг турличалигига қарамасдан уларнинг барчаси бир-биридан фарқ қилувчи белгилари бўйича қуйидаги турларга бўлинади (3.1-чизма):

1. 
   Конлар шаклига қараб қуйидагиларга бўлиниши мумкин:
   

а) қалинлиги ва устки ҳамда остки текис юзалари нисбий сақланган қатламсимон уюмлар ва қатламлар ( а,б,в,г,д,е,ж)
б) мураккаб шаклли уюмлар;
в) тектоник бузилган қатламлар тизими (з,и,к,л,м).

2. 
   Уюмларнинг ер устига нисбатан жойлашишига қараб конлар
   

қуйидагиларга ажратилади:
а) ер юзасига яқин жойлашган ёки кичик қалинликдаги нанослар билан қопланган устки турдаги конлар (а);
б) ер юзасига нисбатан пастда жойлашган чуқур турдаги конлар (б,в,г,д,е,ж,з,к,м);
в) ер юзасига нисбатан баландда жойлашган яъни, тоғ ёнбағрида ёки тепаликда жойлашган тоғли турдаги конлар;
г) қисман тоғда ёки тоғ ёнбағрида ва чуқурликда бирга жойлашган баланд-чуқур турдаги конлар (и,л).

3. 
   Горизонтга нисбатан қиялик бурчаги буйича фойдали қазилмалар
   

уюмининг қуйидаги турлари мавжуд (3.1-расм):
а) горизонтал ёки 10-15 гача қиялик бурчагига эга бўлган нишаб (а,б,в,г,д);
Бундай шароитларда руда танасининг ён томонидан қазиб олиш тавсия
этилмайди ва имкони борича қопловчи жинсларни қазиб олинган майдонга жойлаштириш керак.
б) қиялик бурчаги 10-15 дан 25-30 гача бўлган қияликлар (3.1-расм ж);
Бундай шароитлара қоплама жинсларни қазиб олинган майдонга жойлаштиришга йул қўймайди, бироқ жинсларни руда ён томонидан етказиб бериш талаб этилмайди;
в) қиялик бурчаги 25-30 дан юқори бўлган тик (е,з,и,м).