Fiziologiyasi va gigiyenasi

12.  2.  Oqsillar alm ashinuvi
M oddalar  alm ashinuvida  oqsillarning  roli.  M oddalar  alma- 
shinuvida  oqsillar  m uhim  o'rinni  egallaydi.  Oqsillarning  bunday 
ahamiyatga  ega  ekanligi,  quyidagicha  baholangan:  «Hayot  -   bu 
oqsilli  tanalarning  yashash  sharoiti  b o iib ,  uning  eng  asosiy jihati
365
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lib  ularni  o'rab  turuvchi  tashqi  muhit  bilan  doimiy  ravishdagi 
moddalar  almashinuvi  hisoblanadi.  bu  moddalar  almashinuvining 
to'xtashi  bilan  hayot  ham  to'xtaydi.  bunda  oqsillarning  chirishiga 
olib  keladi».
Oqsillar  sitoplazmalar,  gemoglobin.  qon  plazmasi.  ko'plab  gor- 
monlar.  immunli  tanalar  tarkibiga  kiradi.  organizmning  suv-tuzli 
muhitini  doimiyligini  ta'm inlaydi.  Oqsilsiz  o'sish  yo'q.  M oddalar 
almashinuvining  barcha bosqichlarida.  albatta.  ishtirok etuvchi fer- 
mentlar  ham  oqsillardir.  Ovqatlar  oqsillarining  biologik  qiymati. 
Organizmning  oqsillari  uchun  sarflanadigan  am inokislotalar  j i ­
hatidan  har  xildir.  Ayrim  am inokislotalar  organizm  uchun  (leysin, 
lizin,  metionin fenilalanin  va  boshqalar)  almashtirib  bo'lm aydigan 
am inokislotalar  hisoblanadi.  Agar  ovqatlar  tarkibida  almashtirib 
bo'lm aydigan  am inokislotalar  yetishmasa.  unda  organizmidagi 
oqsillar sintezi  keskin buziladi.  Lekin  boshqa am inokislotalar bilan 
almashtirib  bo'ladigan  am inokislotalar ham  mavjud yoki  moddalar 
almashinuvi  jarayonida  organizmning  o'zid a  sintezlanishi  mum- 
kin.  Bular  almashtirib  bo'ladigan  aminokislotalardir,
Organizmda  oqsillar  sintezini  m o'tadil  kechishi  uchun  zarur 
bo'lgan barcha am inokislotalar majmuasini saqlovchi ovqatlar oqsil­
lar to 'la qimmatli  oqsillar  hisoblanadi.  Bu oqsillarga asosan  hayvo- 
not dunyosi oqsillari  kiradi. Organizmda oqsillar sintezi  uchun zarur 
bo'lgan  barcha  aminokislotalarni  saqlamaydigan  ovqatlar  oqsillari 
to 'la  qimmatli  bo'lm agan  oqsillar  deviladi.  Misol  uchun  jelatina. 
m akkajo’xori  oqsili.  bug’doy  oqsili  va hokazo. Eng yuqori  biologik 
qimmatga -  tuxum.  go'sht.  sut  va  baliq  oqsillari  ega.
Aralash  oziqlanish  paytida.  y a ’ni  ovqatlar  tarkibida  hayvonot 
va  o'sim liklar  dunyosi  mahsulotlari  bo'ladi  va  organizmga.  odat- 
da,  oqsillar  sintezi  uchun  zarur  bo'lgan  aminokislotalar  majmuasi 
yetkazib  beriladi.
O 'sayotgan  organizm  uchun  barcha  almashtirib  bo'lm aydigan 
am inokislotalarning  yetkazib  berilishi  juda  muhim.  Ovqatlar 
tarkibida  lizin  bo'lm aganida  bolalar  o'sishdan  qoladi.  ularning 
muskullar  tizimini  oriqlab  ketishiga  olib  keladi.  Balin  yetishma- 
ganida  esa  bolalarning  harakat  muvozanati  buziladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hozirgi  paytda  odamlarning  turli  a'zolari  va  to'qim alarining 
hamda ovqatlarning aminokislotali tarkibi o'rganilgan..  Shu sabab-
li  oziqlanish ratsionida odam  barcha hayotiy zarur aminokislotalar- 
ni  zarur m iqdorda va nisbatda olishi uchun oziq mahsulotlarni nor- 
malash  mumkin.
To'yim li  moddalardan  faqat  azot,  oqsillar  tarkibigagina  kiradi. 
shu  sababli  oqsilli  oziqlanishning  miqdoriy  tomoni  haqida  azot 
muvozanati  bo'yicha hisob-kitob qilish mumkin. Azotli muvozanat
-   bu  bir  kecha-kunduz  davomida  ovqatlar  bilan  organizmga  tush- 
gan  va  undan  bir-kecha  kunduz  davomida  oqsillarni  parchalanishi 
natijasida  siydik.  najas  va ter bilan ajralgan  azotlarning  o'zaro  nis- 
batidir.
Oqsillarda  o ’rtacha  16  %  azot,  y a ’ni  6,25  g  oqsilda  1  g  azot 
saqlanadi.  O 'zlashtirilgan  azotning  miqdorini  6,25  ga  ko'paytirib 
organizmga  kiritilgan  oqsilning  miqdorini  aniqlash  mumkin.
Voyaga  yetgan  odamlarda,  odatda,  m o ‘tadil,  ya'n i  tenglash- 
gan  azot  muvozanati  kuzatiladi  -   oziqlar  bilan  kiritilgan  azotning 
miqdori  va ajralish mahsulotlari bilan chiqarilgan azotning miqdori 
teng  bo'ladi.  Organizmga  oziqlar  bilan  tushgan  azotning  miqdori 
organizmdan  chiqarilgan  miqdoridan  k o 'p   bo visa,  bu  vaqtda  mus- 
bat  azot  muvozanati  haqida  gap  yuritish  mumkin.  Bunday  m u­
vozanat  bolalarda  tana  og'irligi  ortgan  paytda,  kuchli jism oniy  ish 
bajarganida,  kasaldan  sog ‘ayganida  kuzatiladi.
Manfiy  azot  muvozanati  qabul  qilingan  azot  miqdoridan,  ajral­
gan azot miqdorini k o 'p  b o iish i  bilan xarakterlanadi.  Bunday holat 
oqsil  taqchilligida  va o g i r  kasalliklar paytida kuzatiladi.