Fiziologiyasi va gigiyenasi

Oldingi  miya.  Oraliq  va  keyingi  qismlardan  iborat  oldingi  m i­
yaning  -   po'stloq  va  po'stloq  osti  b o iim la ri  -   keyingi  miyaga, 
ko'rish  bo'rtiklari  va  bo'rtakosti  bo'lim lari  -   oraliq  miyaga  taal- 
luqlidir.  Oraliq  miya.  o 'rta  miya  bilan  chegaradosh  b o iib ,  katta 
yarim sharlar  esa  yuqoridan  va  yon  tom ondan  miyaning  boshqa 
b o iim larini  yopib  turadi.
Oraliq  miva-  Odamning  oraliq  mivasi  uchmchi  qorincha 
bo'shlig 'ini o'rab turuvchi to 'rt qismdan iborat b o ia d i: epitalamus, 
dorsalli  talamus.  entralli  talamus  va  gipotalamus  qismlardan.
Oraliq  miyaning  asosiy  qismi  -   talamus  (ko'rish  buragi)  (tala­
mus).  Bu juft,  katta tuxum  shaklidagi kulrang  moddaning hosilasi. 
Talamusning kulrang moddasi yupqa oq qatlamlar bilan uch:  oldin­
gi, medial va laterial oblastlarga b o iin a d i. H ar bir b o iim  o 'ziga xos 
yadrolar jam lam asi  hisoblanadi.  Talamus  yadrolari  funksiyalarini 
o'rganish,  ayniqsa,  katta  yarim sharlar  p o 'stlo g 'i  hujavralarining 
faolligi  xususiyatlariga  ta'sirini  o'rganish  ularni  ikkita  spetsifik va 
nospetsifik  yadrolar  (maxsus  va  maxsus  b o im ag an )  guruhlariga 
b o iis h   imkonini  berdi.
Talamusning  maxsus  yadrolari  o'zining  tolalari  bilan  katta 
yarim sharlar p o 'stlo g 'ig a yetib boradi va uning sanoqli hujavralari- 
da sinapslar hosil qiladi. Maxsus yadrolami yakka elektr ta ’sirotchi- 
lar  bilan  ta'sirlaganda  po'stloqning  unga  xos  b o ig a n ,  chegaralan- 
gan  qismlarida  birlamchi javob  tariqasida juda  tez  (yashirin  davri 
1-6 ms)  reaksiya  vujudga  keladi.
Maxsus  b o im a g a n  talamus yadrolaridan  impulslar katta yarim­
sharlar po 'stlo g'ining   turli  qismlariga  bir  vaqtning  o 'zida tushadi. 
Nospetsifik  yadrolar  qo'zg'atilganida  po'stloqning  to 'liq   yuzasi 
bo'ylab  diffuziya  holatidagi  javob  reaksiyasi  10-50  millisekund- 
dan  keyin  yuzaga  keladi.  Bu  paytda  po'stloq  hujayralarida  qayd 
qilinayotgan  potensiallar  kattagina  latent  davrga  ega  b o ia d i  va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ularning  ko'rinishi  sekin-asta  ortuvchi  yoki  susayuvchi  to*lqinlar 
shaklida  bo'ladi.  Bu  qamrab  olish  reaksiyasidir.
Organizmning  barcha  retseptorlaridan  (hid  bilish  retseptorlari 
m ustasno)  markazga  intiluvchi  impulslar  bosh  miyaga  vetguniga 
qadar  avval  talamus  yadrolariga  kelib  tushadi.  Bu  yerga  ko'rish 
signallari.  eshitish,  teri.  yuz,  gavda,  qo'l  va  oyoqlar  retseptorlari­
dan  va  proprioretseptorlardan,  ta'm   bilish  retseptori,  ichki  a'zolar 
retseptorlaridan  (visseroresentorlar)  impulslar  tushadi.  Bu  yerga 
keyinchalik  yarim sharlar  p o 'stlog'ining  harakat  zonasiga  keluvchi 
miyachadan  ham  impulslar  tushib  turadi.
Talamusga  tushuvchi  axborotlar  qayta  ishlanadi,  o'zlariga  mos 
emotsional  rang  oladi  va  miyaning  katta  yarim sharlariga  vo'nalti- 
riladi.
Talamus  funksivalarini  buyuk  tadqiqotchilaridan  biri  Uokter- 
ning  fikricha,  talamus  o'rtadagi  b og io v ch i  hisoblanadi.  tash­
qi  muhitdan  kelayotgan  barcha  qo 'zg'alish lar  bu  yerda  shaklan 
o'zgartirilib, 
s h u n d a y  
tarzda  po’stloq  va  po'stloqosti  markazlariga 
organizm  doimiy  ravishda  o'zgaruvchi  tashqi  muhit  sharoitlariga 
adekvat  holda  moslasha  oladigan  darajada  vo'naltiriladi.
Talamusning  nospetsifik  yadrolarining  roliga  to'xtaladigan 
bo'lsak,  talamusning  spetsifik  yadrolaridan  kelayotgan  impulslar 
po'stloq  neyronlarining  faoliyatini  yengillashtirgunicha  faollashti- 
radi.  K o 'rish   bo'rtiklari  jarohatlanganda  his-havajonni  namoyon 
bo 'lishi  ko'pchilik  hoiatlarda  buziladi.  sezish-taktil  xarakteri  al- 
mashinadi.  Bunday  hollarda  hattoki  teriga  unchalik jiddiy  b o im a ­
gan tovush  yoki  y o ru g iik   ta'siri  ham  kasallarda  kuchli  og'riq  cha- 
qirishi  yoki  kuchli  og'riqli  ta'sir  ham  sezilmasligi  mumkin.  Bu 
esa ko'pchilik mualliflarga  talamus  og'riq  sezishning  oliy  markazi 
deb  hisoblashlariga  asos  bo'lib  xizmat  qildi.  Ammo  ularda  og'riq 
sezgilarini  shakllanishida  katta  yarim sharlar  po'stlog'ining  aham i­
yati jiddiy ekanligini ko’rsatuvchi  ko'pgina eksperimental va klinik 
m a iu m o tlar  ham  bor.