|
Қалқонсимон олди безлар
Қалқонсимон олди безлар қалқонсимон безнинг орқа юзасида, унга ёпишган ҳолда жойлашган. Қалқонсимон без тўқимасига улар шунчалик зич ёпишганки, жарроҳлик йўли билан қалқонсимон без олиб ташланганда унинг юқориги орқанги қисми қолдирилади, акс ҳолда қалқонсимон олди безлар ҳам олиб ташланади ва бу хол ўлимга сабаб бўлиши мумкин.
Одамда 2 жуфт қалқонсимон олди безлар бўлиб, уларнинг умумий оғирлиги 100мг еки 0,1 г дир. Қалқонсимон олди безлар симпатик ва парасимпатик толалар билан нервланган.
Қалқонсимон олди безларнинг асосий физиологик моҳияти организмда кальций алмашинувини бошқаришдир. Безнинг бу функцияси туфайли кальций тузлари организмда сақланиб қолади, бу эса нерв тизими ва мускуллар нормал фаолияти учун зарурдир.
Қалқонсимон олди безлари паратгормон (паратиреоидин, паратирин) деб номланган гормон ишлаб чиқаради. Паратгормон қон таркибидаги кальций миқдорини нормал даражада сақлаб туради, кальцийнинг суякларда йиғилишини бошқариб туради. Организмда паратгормон суяк тўқимасининг емирилиши ва ундаги фосфор ва кальцийнинг қонга ўтишини таъминлайди. Паратгормон ичакларда кальций сўрилишини ва унинг буйрак каналчаларидаги реобсорбциясини кучайтиради. Буларнинг ҳаммаси қонда кальций миқдорини оширади, шу билан бирга қонда анорганиқ фосфатлар концентрацияси пасаяди ва уларнинг сийдик билан ажратилиши кучаяди.
Паратгормон нишон-аъзолар (суяк тўқимаси, буйраклар ва меъда-ичак йўллари) га таъсирини цАМФ воситачилигида амалга оширади. Мазкур гормон секрецияси кучайганда ҳужайраларда цАМФ миқдори ва цАМФ нинг сийдик билан ажратилиши ҳам ошади. Паратгормон таъсирида Кребс цикли бузилиши натижасида лимон кислотаси ва сут кислотаси йиғилади ва маҳаллий ацидоз ривожланади. Муҳитнинг нордон реакцияси ишқорий фосфатаза фаоллигини тормозлайди, ишқорий фосфатаза эса суякнинг асосий минерал моддаси – кальций фосфати ҳосил бўлиши учун керак. Бундай ҳолатда кальцийнинг сувда эрийдиган тузлар – кальций цитрат ва кальций лактат ҳосил бўлади ва улар қонга ўтади.
Одамда қалқонсимон олди безларининг функцияси пасайганда тетания номли касаллик ривожланади ва у скелет мускулларининг кучли ва узоқ давом этувчи қисқаришларида намоён бўлади. Қонда кальций миқдори камаяди, нерв тизимининг қўзғалувчанлиги ошади, мускулларнинг алоҳида гуруҳларида фибрилляр қисқаришлар пайдо бўлиб, кейинчалик улар узоқ давом этувчи кучли қисқаришларга ўтади. Бундай қисқаришлар гавданинг ҳамма мускулларини қамраб олиши мумкин. Нафас мускулларининг узоқ давом этувчи қисқаришлари эса ўлимга сабаб бўлади. Тетания касаллигида жигар функцияси ҳам бузилади ва қонда заҳарли модда карбамин кислотасининг аммоний тузи пайдо бўлади.
Ҳайвонлар устида ўтказилган тажрибаларда аниқланишича, қалқонсимон олди безларининг олиб ташланиши ҳамма мускулларнинг қисқариб қотиб қолиши, тана ҳароратининг кўтарилиши, юрак уришининг тезлашуви ва нафас буғилиши натижасидаги ўлимга олиб келади.
Нормал шароитда қонда 0,1 г\л кальций бор, бу кўрсаткич 0,08 г\лга тушса, тетания рўй беради. Гиперпаратиреозда қонда Са миқдори ортади. У 0,17 г\л дан ошса, одамнинг юраги тўхтаб, тўсатдан ўлиб қолиши мумкин.
Қалқонсимон олди безлар туғма гипофункциясида болаларда қондаги кальций миқдори камайганлиги, суяклар, тишлар ва сочлар ривожланишида камчиликлар, халқум, кўкрак қафаси, елка ва бошқа мускулларнинг узоқ муддатли қисқаришлари кузатилади.
Соғлом организмда кальций ионларининг плазмадаги миқдори аниқ бошқариладиган ички муҳит кўрсаткичларидан бўлиб, доимо бир меъёрда сақланади. Қондаги кальций концентрациясининг пасайиши паратгормон секрециясини кучайтиради ва натижада кальций суяк тўқимасидан қонга ўтади. Қалқонсимон олди безларидан оқиб ўтаётган қондаги кальцийнинг кўпайиши эса тескари ҳолатни келтириб чиқаради, яъни паратгормон секрецияси пасайиб, қалқонсимон безда тирокальцитонин секрецияси кучаяди ва натижада қонда кальций миқдори камаяди.
Шундай қилиб, кальцийнинг қондаги миқдори ва паратгормон ҳамда тирокальцитонин секрецияси орасида бевосита иккитомонлама боғланиш мавжуд.
Do'stlaringiz bilan baham: |
