4.2.Эмпатия муаммоси. Эмпатия- (юнон. "эхтирос"," изтироб"," туйғу") - бу тажрибанинг келиб чиқиш ҳиссини йўқотмаган ҳолда бошқа одамнинг ҳозирги ҳиссий ҳолати билан онгли ҳамдардликдир.
"Эмпатия" сўзининг ҳеч қандай алоҳида туйғу билан алоқаси йўқ (масалан," раҳм-шафқат" сўзи билан) ва ҳар қандай ҳиссий ҳолат учун эмпатияга мурожаат қилиш учун тенг ишлатилади.
Атаманинг маъноси контекстга қараб бироз фарқ қилиши мумкин. Шундай қилиб, тиббиётда эмпатия кўпинча психологияда "эмпатик тинглаш" деб аталади — бошқа одамнинг ҳиссий ҳолатини тушуниш ва бу тушунчани намойиш қилиш. Масалан, бемор шифокор билан суҳбатлашганда, эмпатия ифодаси, биринчидан, беморнинг сўзлари, ҳис-туйғулари ва имо-ишораларини тушунишни англатади, иккинчидан, бу тушунчанинг шундай намоён бўлиши беморга шифокор ўз тажрибаларидан хабардор эканлиги аён бўлади. Шундай қилиб, жараённинг объектив томонига эътибор қаратилади ва эмпатия маҳоратига эга бўлиш беморнинг фикрлари ва ҳис-туйғулари ҳақида маълумот тўплаш қобилиятини англатади. Бу эмпатик тинглашдан мақсад, бемор тингланаётганини билишлари ва уларни ҳис-туйғуларини тўлароқ ифодалашга ундаш, шифокорга имкон бериш, ўз навбатида, ҳикоя мавзуси ҳақида тўлиқроқ тасаввур ҳосил қилишдир.
Психология нуқтаи назаридан эмпатизация қобилияти норма ҳисобланади. Одамларнинг эмпатия қобилияти даражасини ва ҳатто бу қобилиятнинг муайян жиҳатларини аниқлаш усуллари мавжуд. Эмпатиянинг намоён бўлиш доираси жуда кенг ўзгаради:енгил ҳиссий жавобдан, мулоқот ҳамкорининг ҳис-туйғулари оламига тўлиқ ботишгача жараённи қамраб олади. Эмпатия сезилган ташқи, кўпинча деярли сезилмайдиган, бошқа одамнинг ҳиссий ҳолатининг намоён бўлиши — ҳаракатлар, нутқ, юз реакциялари, имо-ишоралар ва бошқалар туфайли юзага келади.
Бир қатор тадқиқотчилар эмпатияда у бошдан кечираётган ҳис-туйғулар алоқа ҳамкорининг ҳис-туйғуларини акс эттиришидан хабардор бўлган жиҳатни таъкидлайдилар. Бадиий адабиётда эмпатия қобилияти кўпинча барча одамлар учун мавжуд бўлмаган экстрасенсли идрокнинг муайян кўринишлари билан турли даражаларга боғлиқ. Асосан, у ерда тасвирланган ҳамдардлик ҳиссий телепати энг ўхшаш ва ҳатто бир киши билан алоқада ҳолда, ҳиссий ҳолатларни сезмаган қобилиятини "бевосита" ўз ичига олиши мумкин, ҳиссий ҳолатларни тушуниш қобилияти бўлиб, ҳақиқатда бундай эмпатия шаклларининг мавжудлиги илмий жиҳатдан тасдиқланмаган — уларни аниқлашга қаратилган экспериментал уринишлар ё муваффақиятсизликка учраган, ёки бундай тажрибалар бир хил натижа билан такрорлана олмаган.
Эмпатиянинг қуйидаги турлари мавжуд:
-Бошқа шахснинг мотор ва таъсир реакцияларини проекциялаш ва тақлид қилиш механизмларига асосланган ҳиссий эмпатия.
-Когнитив эмпатия интеллектуал жараёнларга асосланган-таққослаш, ўхшашлик ва бошқалар.
-Предикатив эмпатия-инсоннинг ўзига хос вазиятларда бошқа одамнинг таъсирчанлигини олдиндан кўра олиш қобилиятидир.
Эмпатиянинг махсус шакллари сифатида эмпатия фарқланади:
Эмпатия-бу бошқа шахснинг улар билан идентификация қилиш орқали бошдан кечирадиган бир хил ҳиссий ҳолатларнинг тажрибаси.
Эмпатия-эмпатиянинг ижтимоий жиҳатларидан бири, бошқа шахснинг тажрибалари ҳақида ўз ҳолатини ифодалашнинг расмийлаштирилган шакли
Эмпатиянинг физиологик жиҳатлари:
Бошқа жонзотларнинг ҳолати ва ҳаракатларини акс эттирувчи мия фаолияти кўпинча ойнали нейронларнинг фаолияти деб таърифланади. Бу нейронлар илк бор 1990-йиллар бошида Парм университетидан италиялик олимлар Риццолатти, Галлезе ва уларнинг ҳамкасблари томонидан маймунларда ўрганилган. Кўзгу нейронлари эмпатиянинг нейрофизиологик механизмларида ҳам иштирок етиши тавсия этилган.
-Агар эмпатияни нейрофизиология нуқтаи назаридан кўриб чиқадиган бўлсак, эмпатизация қобилияти инсон миясининг гипоталамус ва пешонанинг пастки фронтал қисми билан боғлиқ. Ҳаттоки ҳамдардлик видео,кино кўрганда, эшитганда пайдо бўлади, бундан ташқари “қўрқув феромонлар" сигналлари борлиги билан ҳам аниқланган. Бошқа одам бошидан кечирган оғриққа реакция бўлганда, кўриш нейронлари, миянинг марказий кулранг моддаси ва пешонанинг пастки фронтал қисми фаоллашади. Қизиғи шундаки, бу ҳолат боғлиқлик фонида ривожланган. Бошқача айтганда, инсон ўзи билмаган ёки биринчи марта кўрган одамларга нисбатан қариндошларига, танишларига кўпроқ ҳамдардлик билдиради.
