|
Reflekslar tasnifi.
Ta’sirlarni qabul qilib oluvchi retseptorlarning turiga
qarab teri retseptorlaridan boshlanadigan reflekslar - teri, ko‘zning to‘r pardasidan
160
boshlanadiganini - ko‘rish, quloq chig‘anog‘idan boshlanadiganini - eshituv, hid
bilish retseptorlaridan boshlanadiganini - hid bilish reflekslari deb ataladi. Bu
guruh reflekslarni - eksterotseptiv reflekslar deyilsa, ichki a’zolardan
boshlanuvchilarini - interotseptiv, mushak, paylar va bo‘g‘imlar retseptorlaridan
boshlanadigan reflekslarni - propriotseptiv reflekslar deyiladi. Effektorlar bo‘yicha
ham reflekslarni ajratish mumkin, ya’ni skelet mushaklari amalga oshiruvchi
harakat reflekslari, Yurak ishining o‘zgarishlarida namoyon bo‘ladigan - yurak
reflekslari, qon tomirlar silliq mushaklari tonusining o‘zgarishlarida namoyon
bo‘ladigan - tomirlar reflekslari, bezlar sekretsiyasini rivojlanishi yoki o‘zgarishida
sodir bo‘ladigan - sekretor reflekslar va shu kabilar. Reflekslar, markaziy
zvenosining lokallashuvi va harakteri bo‘yicha ham ajralishi mumkin. Markaziy
zveno, ushbu refleks uchun zarur va yetarli bo‘lgan MAT ning ma’lum bir
qismidir. Bosh miya ustunining ayrim reflekslari yoyida 4-5 ta neyron bo‘lishi
mumkin (mos ravishda 3 va 4 markaziy sinapslar). MAT dagi sinapslar soni
bittadan ortiq bo‘lgan barcha reflekslar - polisinaptik reflekslar deyiladi.
Monosinaptik reflekslar ham mavjud bo‘lib, ular ikki neyronli reflektorli yoy
tomonidan amalga oshiriladi. Bunday reflekslarning yoyida faqat bitta sinaptik
bog‘lanish bo‘ladi. Ularni pay yoki miotatik - oyoqni yozuvchi mushaklar refleksi
deyiladi. Biologik mohiyatiga ko‘ra reflekslar - mudofa yoki himoya, ovqat topish
va ovqat hazm qilish, seksual, ota-ona va tadqiqotchilik reflekslariga bo‘linadi.
Oddiy tadqiqotchilik (orientirlanish) refleksiga, hayvonning boshi va quloqlarini
yangi tovush kelgan tomonga burishi misol bo‘la oladi. Mukammal adaptatsiyani
ta’minlaydigan tug‘ma (shartsiz) va orttirilgan (shartli) reflekslar farqlanadi.
Shartsiz reflekslar - organizmning tashqi va ichki muhitida sodir bo‘ladigan
o‘zgarishlar ta’siridan kelib chiqadigan tug‘ma javoblar bo‘lsa, shartli reflekslar -
ilgari indeferent bo‘lib, keyinchalik, tajriba yoki individual hayot davomida faqat
shartli reflekslarnigina hosil qiladigan qo‘zg‘atgichlarga beriladigan javobdir.
Shartli reflekslar, bir yoki ko‘p marta indeferent qo‘zg‘atgichni, shartsiz refleksni
hosil qiluvchi ta’sirotdan oldin qo‘llanilishi oqibatida shakllanadi.Reflekslar
retseptorlarning joylashishiga ko‘ra ekstro-, intero- va proprioretseptiv reflekslarga
161
bo‘linadi. Asab tizimining asosan orqa, uzunchoq (bo`lbar), o‘rta (mezensefal) va
oraliq (diensefal) miyalar, miyacha va miya po‘stlog‘i reflekslarini, hamda efferent
qismining somatik va vegetativ reflekslarini ajratish mumkin. Bo‘layotgan
o‘zgarishlar samarasiga nisbatan yutinish, kiprik qoqish, yo‘talish, aksirish, qusish
va boshqa reflekslarni, effektorning faoliyatiga bo‘layotgan ta’sirning xarakteriga
qarab qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi reflekslar farqlanadi.
Vegetativ reflekslarga yurak va qon tomirlar, me’da va ichaklar tizimi, nafas
olish va chiqarish, ayiruv va chiqaruv, jinsiy va boshqa a’zolar faoliyatini vegetativ
asablar ta’siridan o‘zgarishini ko‘rsatish mumkin. Bu reflekslar tabiiy sharoitda
ma’lum a’zo yoki to‘qimalar metabolizmini hozirgi yoki kutilayotgan faollik
uchun mos keladigan darajaga qadar o‘zgartiradi va shu tarzda adaptatsiya - trofik
rolni o‘ynaydi.
Proprioretseptiv reflekslar somatik reflekslar bo‘lib, tananing harakatini
ta’minlaydi. Ekstroretseptiv va interoretseptiv reflekslar tashqi va ichki
retseptorlar orqali sodir bo‘ladi. Reflekslar MAT ning turli bo‘limlari faoliyatidan
iborat bo‘lib, ular MAT ning turli bo‘limlari nomi bilan ataladi. Masalan, tizza
yoki tirsak reflekslari orqa miya, yutinish va emish - uzunchoq miya (bo`lbar)
bo‘limi reflekslaridan iborat bo‘lsa, tana haroratini saqlash reflekslari oraliq miya
faoliyati hisoblanadi. Refleksni amalga oshishida MAT ning barcha bo‘limlari
ishtirok etadi. Masalan, nafas olish harakatlari orqa miyaning bo‘yin va ko‘krak
bo‘limlari orqali ro‘y beradi. Bu bo‘limlar tegishli impulslar ta’sirida diafragma va
qovurg‘alararo mushaklarga o‘tkazadi. Uzunchoq miyaning o‘zi nafas olishni
muhitda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar ta’siriga moslashtira olmaydi. Buning
uchun, albatta, oraliq miya ishtirok etishi lozim. Ma’lumki organizm, kutilayotgan
ta’sirga oldindan, muayyan o‘zgarishlarni hosil qilish bilan moslashadi. Masalan,
anhor yoki ko‘lda cho‘milish uchun suv chetiga kelgan odam seskanib yoki
entikib, chuqur-chuqur nafas oladi; karnaychi ham, karnay chalishdan oldin xuddi
shunday harakatlarni bajaradi. Bunday harakatlar katta yarimsharlar po‘stlog‘ining
shartli reflekslaridan iborat. Faoliyatining samarasi haqidagi ma’lumotni barcha
effektor a’zolar afferent asablar yordamida MAT ning tegishli bo‘limlariga
162
uzatadi. O‘z navbatida, bu bo‘limlar esa organizmning barcha tizimlariga buyruq
mazmunidagi impulslarni yuboradi va bu jarayonga barcha to‘qima, a’zo va
tizimlar faoliyati jalb etiladi yoki, aksincha, to‘xtatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
