«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

117 Oliy nerv faoliyatining spedsefik turlari.

---

Odam va hayvonlar evolyutsiyasida hayotning o‘zgaruvchan sharoitlariga tmoslashishining 
murakkab va nozik shakli — shartli reflekslar paydo bo`lgan. Shartli reflekslar tug‘ma 
bo`lmasdan, individual hayot jarayonida shartsiz reflekslar asosida hosil bo‘Iadilar. Agar 
shartsiz refleks (masalan, so`lak ajralishi refleksi) boshqa yot ta‘sirot bilan (masalan, tovush) 
kop marta takrorlansa, keyinchalik ana shu yot ta‘sirot so`lak ajratish xususiyatiga ega bo`lib 
qoladi. Oldin bu faohyatga aloqasi bo`lmagan retseptorlarni takrorlash yo`li bilan maxsus 
hosil qilingan yangi reaksiya shartli refleks deyiladi.Shartli reflekslar organizmning 
moslashishida katta ahamiyatga ega. Shular tufayli, xatti-harakatlarda o‘zgaruvchan 
sharoitlarga mutanosiblik va egaluvchanlik paydo bo`ladi. Bareha shartli reflekslarning 
yuzaga chiqishida markaziy nerv. tizimining yuqori bosqichlari ishtirok etishi zarur. Shartli 
reflekslar individual hayot davomida hosil bo`ladi va yo‘qoladi. Ular signal ahamiyatga ega—
shartli rag'bat shartsiz ta‘sirotdan oldin paydo bo‘Ub, organizmni shartsiz reflektor faohyatga 
tayyorlaydi. Shartli refleks tufayli organizm xavfni oldini olsa, oijani qoiga kiritish va boshqa 
harakatlarga oldindan tayyorlanish imkoniyatiga ega bo`ladi. 
Demak, shartli refleks— har bir organizmning hayoti davomida qoiga kiritgan tizimiy 
moslashuv reaksiya. U markaziy nerv tizimida shartsiz refleks markazi va sharth signal ta‘sir 
qiluvchi markazlar o'rtasida vaqtincha bog‘lanish paydo bo‘lishi tufayh yuzagachiqadi. 
Shartli refieksni shartsiz refleks asosida qonun-qoidalarga rioya qilgan taqdirdagina yuzaga 
chiqarish mumkin. 
1. Shartli refleks hosil qilish uchun shartli signal (bu shartsiz refleks uchun befarq ta‘sirot, 
masalan, qo‘ngiroq) shartsiz ta‘sirot (ovqat) bilan boglangan holda takroranqo`llanilislii 
kerak.2.Shartli signal shartsiz ta‘sirotdan sal oldin berilishi zarur. 
3. Shartli signal shartsiz ta‘sirotga nisbatan kuchsizroq bo`lishi kerak. (Shartli signalning 
biologik ahamiyati shartsiz. ta‘sirotning biologik ahamiyatidan kamroq bo‘lishi kerak).Shartli 
refleks hosil qilish uchun markaziy nerv tizimi faol bo`lishi kerak.Sharth refleks hosil qilish 
jarayonida bosh miya po'stlog‘i yot ta‘sirotlardan mutlaqo xolis bo`lishi 
lozim.