«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

87.SOMATOSTATINNING TA’SIR MEXANIZMI.
Somatostatin o’sish gormoni chiqaradigan gormon gipotalamusning sekretsiyasini va o’sish 
gormoni va qalqonsimon bezovta qiluvchi gormon gipofiz bezining oldingi bo’lagining 
sekretsiyasini bajaradi. Bundan tashqari ,u oshqozonda ,ichakda,jigarda va oshqozon osti 
bezida ishlab chiqariladigan turli xil gormonlar faol peptidlar va serotoninning sekretsiyasini 
inhibe qiladi. Xususan ,u insulin,glyukagon,gastrin,xolisistokinin ,vazoaktiv ichak peptide, 
insulinga o’xshash o’sish omili-1 sekretsiyasini pasaytiradi. Somatostatinning funksiyasi 7 ta 
transmembran domeniga ega G-oqsil bilan bog’langan retseptorlai oilasiga mansub kamida 6 
xil retseptorlari subtiplari ‘sst1,sst2A,sst2B,sst3,sst4,sst5’ tomonidan vositachilik qiladi. 
Ushbu retseptorlar ,sst2 bundan mustasno, turli xil genlar tomonidan kodlangan,sst2A, va 
sst2B esa bir xil genni biriktiruvchi variantlari. Somatostatin retseptorlari ikki guruhga 
bo’linadi-SRIF1 VA SRIF –klassik oktopeptid va somatostatinning geksapeptid analoglari bilan 
bog’lanish asosida ammo SRIF2 retseptorlari emas. 
88.BUYRAK USTI BEZINIG FIZIOLOGIYASI.
Buyrak usti bezi mag’iz va po’stloq moddalardan iborat bo’lib, ular butunlay boshqa –
boshqa gormon ajratadi va strukturasi, funksiyalari bo’yicha farq qiladigan turli ichki 
sekretsiya bezlaridan iborat.buyrak usti bezining mag’iz moddasi embriogenetik jihatdan 
simpatik nerv tizimi hujayralari bilan qarindosh bo’lgan xromaffin hujayralaridan iboratdir. 
Bu hujayralar xrom ikki oksidli kaliy bilan sarig’ jigar rangga bo’yalishidan shunday 
nomlangan. Xromoffin hujayralari buyrak usti bezining mag’iz moddasidan tashqari aorta 
bo’ylab,umumiy uyqu arteriyasining ikkiga bo’lingan joyida ,kichik chanoqdagi simpatik 
tugunlar hujayralari orasida ,ba’zan chegara stvoli simpatik gangliyalari ichida ham uchraydi. 
Bu hujayralarning xammasi adrenalin va unga yaqin fiziologik faol moddalar ishlab chiqaradi, 
shuning uchun ular adrenal tizimga birlashtirilgan. Simpatik neyronlardan farq qilgan holda 
buyrak usti bezi mag’iz qavati hujayralari ko’proq noradrenalin emas adrenalin ishlab 
chiqaradi va sekretni glanularda yig’ib , nerv impulsi kelishi bilan gormonni darhol qonga 
chiqaradi. Odamning ko’p sonli endokrin kasalliklari orasida buyrak usti bezining mag’iz 
moddasi gipofunksiyasi bilan bog’liq kasalliklar uchramaydi. Bu xromoffin hujayralarining
organizimda ancha keng va tarqoq holda joylashganligi va mag’iz modda ajratadigan 
adrenalin yana simpatik nervlarning uchlarida ham ajratilishi sabablidir.Tajribada ikkala 
buyrak usti bezining mag’iz moddasi olib tashlansa hayvon har-xil ekstremal ta’sirlarga 
nisbatan chidamsiz bo’lib qoladi. Buyrak usti bezining mag’iz moddasi adrenalin va 
noradrenalin nomli gormonlar ishlab chiqaradi. Adrenalin tirozin aminokislotasidan hosil 
qilinadi. Noradrenalin simpatik nerv tolalari uchidan ajraladigan mediator hamdir. Adrenalin 
va noradrenalin fiziologik ta’sirlari bo’yicha juda yaqin bo’lib , birgalikda katexolaminlar deb 
yuritiladi. Ular monoaminoksidaza fermenti ishtirokida parchalanadi. Katexolaminning 
xromaffin hujayralar tomonidan sekretsiyalanib, qonga chiqarilishida albatta kalsiy ionlari va 
kalmodulin oqsili ishtirok etadi. Adrenalin organizimdagi ko’pgina funksiyalar,jumladan 

---

hujayra ichidagi modda almashinuvi jarayonlarini boshqarishda qatnashadi. U glikogenning 
parchalanishini kuchaytirib , uning jigar va muskullardagi zaxirasini kamaytiradi. Adrenalin 
tasirida muskullarda glikogenoliz kuchayadi,uzum va sut kislatalari oksidlanadi. Jigarda esa 
glikogen glyukozaga parchalanadi, glyukoza qonga o’tadi va qondagi glyukoza miqdori 
oshadi. Arenalin yurak qisqarishlarini kuchaytiradi va tezlashtiradi, miokardda qo’zg’alishlar 
o’tkazilishini yaxshilaydi. Adrenalin teri,qorin a’zolari va tinch holdagi skelet muskullaridagi
kapillyarlarni toraytiradi. Ishlayotgan muskullarda tomirlar adrenalin tasirida toraymaydi 
aksincha kengayadi. Organizimga adrenalin yuborilganda skelet muskullarining ish qobiliyati 
oshadi. Adrenalin ta’sirida retseptorlar , jumladan ko’ruv ,eshituv vestebulyar apparat 
retseptorlarining qo’zg’aluvchanligi oshadi,bu esa organizim tomonidan tashqi muhit 
ta’sirotlarini qabul qilishni yaxshilaydi. Adrenalin MNT faoliyatini rag’batlantiradi. Uning 
ta’sirida odamning diqqat-e’tibori, aqliy qobilyati oshadi. Tinch holatda buyrak usti bezidan 
adrenalin va noradrenalin ajralishi uncha ko’p emas,faqat simpatik nerv tizimi qo’zg’alganda 
katexolaminlarning qondagi miqdori oshadi. Buni stress holatlarida yaqqol ko’rish mumkin . 
Adrenalin me’da va ingichka ichak qisqarishlarini kuchsizlantiradi. Peristaltik va 
mayatniksimon qisqarishlar kamayadi yoki butunlay to’xtaydi. Me’da va ichaklar silliq 
muskullari tonusi pasayadi. Bronxlar va ularning mayda tarmoqlarini kengaytiradi. Ko’zning 
kamalak pardasidagi radial muskulini qisqartirib,ko’z qorachig’ini kengaytiradi. 
Noradrenalinni organizimga ta’siri adrenalin ta’siriga o’xshaydi,ammo butunlay bir xil emas.
Buyrak bezi usti bezi po’stlog’ida uch zona ajratiladi; tashqi koptokchali,o’rta tutamli va ichki 
turli. Bezning po’stloq qismidan 50 ga yaqin kortokosteroidlar ajratib olingan, ammo ulardan 
faqat 8 tasi fiziologik faolikka ega. Buyrak usti bezi po’stlog’ining gormonlari 3 guruhga 
bo’linadi; 
1.Mineralokortikoidlar-koptokchali zona hujayralari tomonidan ajratiladigan va mineral 
almshinuvi boshqaruvchi aldosteron va dezoksikortikosteron; 
2.Glyukokartikoidlar- tutamli zona tomonidan ajratiladigan va oqsillar ,karbonsuvlar va 
yog’lar almshinuviga ta’sir etuvchi gidrokartizon,kortizon va kortikosteron. 
3. Jinsiy gormonlar-androgenlar ,estrogenlar,progesteron turli zonada sekretsiyalanadi.