Quyidagi farazlarni amalga oshiramiz:
1) Qoplanish darajasi kichik bo’lganda
ionlarning desorbsiya
issiqligi
ortadi, neytral zarrachalar desorbsiyasi issiqligi
esa ortishi bilan
chiziqli qonuniyat bo’yicha kamayadi. Seziy uchun volfram sirtida adsorbsiya
holida
va
bog’lanish grafiklari [2;3] ishlarda olingan va ular 1.3-
rasmda keltirilgan.
Elektromusbat elementlarning adsorbsiyalangan atomlari vaqt bo’yicha
o’rtacha musbat zaryadga ega bo’ladi
. Bu zaryadlar o’zlarining
ko’zgu tasvirlari bilan birgalashib sirtda ikkilamchi elektr qatlamini hosil qiladi.
Bu esa o’z navbatida chiqish ishini kamaytiradi. Chiqish ishining
sirtning
qoplanish darajasiga bog’liqligi kichik
larda chiziqli o’zgaradi , ya’ni bu holda
ham dipollarning elektrostatik ta’siri dipol momentlariga yetarli tasir ko’rsatmaydi.
1.3-rasm.
va
bog’lanish grafiklari: Cs W.
2)
holida
va kattaliklar
va ga bog’liq bo’ladi. U holda
(1.10)
Bu yerda
,
va
=0
va
bo’lgan holdagi
desorbsiya issiqliklari,
va
va
0
bo’lgan holdagi
desorbsiya issiqligi.
bo’lgan sharoitda
va
;
(1.11)
va
- musbat kattaliklar
Yuqoridagi farazlarni e’tiborga olsak (1.8) ifoda quyidagi ko’rinishni oladi:
(1.12)
Bu tenglama tajribalarda kuzatiladigan bo’sag’a temperatura sohasida sirtiy
ionlashish hodisasini tushuntirish imkonini beradi. (1.3-rasm).
Bo’sag’a temperaturasi
ning sirtga tushayotgan zarrachalar oqimi va
(
ga bog’liqligi [3-5] ishlarda keltirilgan.
yoki
bo’lgan holda (1.12) ifodadagi ikkinchi qo’shiluvchi
hisobga olinmasligi mumkin. Bu hol
temperaturalar uchun
bog’lanish
grafigi maksimumi uchun o’rinlidir. Bu nuqtalarda
kichik deb hisoblasak
va amalda
va ga kuchsiz bog’liq desak (1.12) ifoda
asosida quyidagini yozishimiz mumkin:
1)
bo’lganda
(1.13)
bu ifoda
ionlar toki va
o’rtasidagi bog’lanishni beradi
.
va
aniq belgilangan qiymatlar
(1.14)
munosabat
ning ga bog’lanishini beradi. Bu yerda
bo’lgandagi bo’sag’a temperaturasi.
Sirtiy ionlashishning bo’sag’a temperaturalari sohasidagi gisterezis sifat
jihatdan [6] ishda tushuntirib berilgan.
[7-8] ishlarda tajriba natijalariga ko’ra (12) ifoda tahlil qilingan. 1.4- rasmda
ionlar va neytral atomlar uchun
va
kattaliklarning
ga bog’lanish
grafiklari keltirilgan.
1.4-rasmdagi yaxlit chiziqlar
desorbsiya
izotermasi. Grafikdan ko’rinadiki,
ionlari desorbsiyasi ortishi bilan
ortadi va
da maksimumdan o’tib
da nolgacha tushadi.
atomlar desorbsiya tezligi esa
da yetarlicha kam, lekin
ortishi bilan ortadi.
1.4-rasm.
desorbsiya tezliklarining
ga
bog’lanish grafiklari:
izoterma ikkita ekstermal qiymatlarga ega bo’ladi
va
larda. Desorbsiya izotermasining bunday o’zgarishlari bo’sag’a sohasida
(
)
ion tokining keskin uzilishlarini tushuntirib beradi. Haqiqatdan ham , qattiq
jism sirtiga statsionar zarrachalar oqimi tushayotgan bo’lsin. U holda bu
oqimga sirt qoplanishining
,
,
qiymatlari mos tushadiki, bular uchun
T izoterma temperaturasida
desorbsiya tezligi sirtga tushayotgan
zarrachalar oqimiga teng .
va
adsorbsiya qatlamidagi turg’un holatlarga mos keladi.
Oraliqdagi
qoplanish darajasi turg’unmas. Haqiqatdan ham
)
ning har
qanday qalqishi (o’zgarishi)
ning ortishi va
turg’un muvozanat
holatiga o’tishi yoki
ning keskin kamayishi va
qoplanish darajasiga
o’tishiga olib keladi. Statsionarlik sharti qaralayotgan atomlar oqimi sirtga
tushayotganda faqatgina
va
qoplanish darajalaridagina o’rinli bo’ladi.
Birinchi holda asosan ion holida desorbsiyalanish kuzatilasa, ikkinchi holda
desorbsiya asosan neytral holatda bo’ladi.
qoplanish darajalari oraliqlarida statsionarlik shartlari
bajarilmaydi
qoplanish darajasi
dan
ga o’tishda vaqt
bo’yicha shunday o’zgaradiki, bu holda
shart
bajariladi. Bu holda sirtdan ion tokining vaqtga bog’lanishlari kelib chiqadi,
ya’ni vaqt bo’yicha tok qiymati o’zgarib turadi.
ν
va
ν
sharoitlarda, har bir hol uchun faqatgina bitta
turg’un qoplanish darajasi mavjud: birinchisida asosan ion holida
desorbsiyalansa, ikkinchisida atom holida desorbsiyalanadi.
Odatda ionlar tokining temperaturaga bog’liqligi yo temperaturani
pasayishi yoki temperaturani asta sekin oshirish orqali o’rganiladi. Birinchi
holda
da ionlar toki o’zining maksimal qiymatidan biror kichik
qiymatgacha tushadi ( bu birinchi bo’sag’a temperaturasi ), ikkinchi holda esa
temperaturada uzilish sodir bo’ladi (ikkinchi bo’sag’a temperaturasi). Bu
bo’sag’a temperaturalarini tushuntirish uchun quyidagi 1.5-rasmdagi
izotermalardan foydalanamiz. Sirtga tushayotgan zarrachalar oqimi
ν
berilgan.
1.5-rasm
.
ni ga bog’lanish grafigi izotermalarda
Xayolan adsorbsiya temperaturasini
dan
gacha tushiraylik.
izoterma faqatgina bitta
turg’un holatiga mos keladi va bu yerda
desorbsiya asosan ionlar ko’rinishida sodir bo’ladi.
dan
gacha bo’lgan
temperatura intervaliga qoplanish darajasining ikkita turg’un holati
va
mos keladi, lekin
dan
ga o’tishda
T
temperaturaning pasayishi
kuzatilmaydi.
T
temperatura
gacha kamaysa qoplanish darajasi
dan
gacha uzilib ortadi.
da asosan ion holidagi desorbsiya bo’lsa,
da
atomlar holida va ionlar toki
dan biror kichik qiymatlarga tushadi. Bu
holda
(birinchi bo’sag’a temperaturasi).
Endi temperaturani
T
dan boshlab oshiramiz. Qoplanish
darajasi yuqoriligicha qolib asta-sekin kamaya boradi va
temperaturada
izoterma minimumida
qiymatga teng bo’ladi.
ν
ning bu
qiymatida
izotermada faqat bitta
turg’un qoplanish darajasi mos
keladi va bunda asosan ion holidagi desorbsiya kuzatiladi.
( ikkinchi bo’sag’a temperaturasi ) da qoplanish darajasi
dan
gacha
kamayadi, ion toki esa o’zining maksimal qiymatigacha ortadi. Bu
sharoitlarda
, yani bo’sag’a temperaturasi sohasida ionlar tokining
temperaturaga bog’liqligida gisterezis kuzatiladi.
Shunday qilib,
va
bo’sag’a temperaturalarda sirtni qoplanish
darajasi desorbsiya izotermalari maksimumi va minimumida mos ravishda
va
ga teng bo’ladi. Temperaturaning yuqori qiymatlarida izotermada
egilishlar paydo bo’ladi va
da
izoterma monoton o’sadi.
Demak,
da gisterezis kuzatiladi,
da gisterezis yo’q.
temperaturaga gisterezis yo’qolishi kritik temperaturasi deyiladi.
va
larning ixtiyoriy izoterma uchun ekstermal qiymatlari
yoki
shartlardan foydalanib topiladi. Statsionarlik
munosabatini bo’yicha differensiyallab quyidagini olamiz:
(1.15)
yoki
(1.16)
bu yerda
, a= , va
;
va
larning ekstermal qiymatlari olingan transenden tenglamadan
topiladi.
Bu tenglama ekstermal qoplanish darajalari
va
larni aniq
qiymatlarini topish imkonini bermaydi. Lekin bu kattaliklar ba’zi
soddalashtirishlar natijasida keltirib chiqarilishi mumkin.
desorbsiya izotermasining maksimumida
nuqtada desorbsiya
asosan ion ko’rinishda sodir bo’ladi
da
(1.17)
da
(1.18)
deb hisoblash mumkin .Bu yerda
,
da esa ionizatsiya
bo’sag’asi.
desorbsiya izotermasi minimumida atomlar va ionlar desorbsiyasi
tezliklari
bir
xil,
ya’ni:
(1.19)
bu yerdan
(1.20)
Olingan (1.20) - ifodadan ko’rinadiki
temperaturaga kuchsiz bog’liq.
va
larning qiymatlaridan foydalanib, termodesorbsiya tezliklari
va
larni bilgan holda bo’sag’a temperaturalari
va
hamda
ν
va
kattaliklar orasidagi bog’lanishlarni aniqlash mumkin. Bu ishni birinchi va
ikkinchi bo’sag’a sohalari uchun amalga oshiramiz.
Birinchi bo’sag’a sohasi:
Ikkita statsionar toklar
qiymatini
nuqta uchun yozamiz va ularning nisbatini olamiz :
(1.21)
bu yerda
va
-
va
,
juftliklari uchun bo’sag’a
temperaturalari. Bu olingan tenglamalarni quyidagicha o’zgartirib yozishimiz
mumkin
(1.22)
Bu ikki oxirgi (1.21) va (1.22)- ifodalar oldindan belgilab qo’yilgan tok
,
elektr maydon kuchlanganligi
va bo’sag’a temperaturasi
larning
boshqa ixtiyoriy
,
va
kattaliklar bilan bog’lanishini ko’rsatadi.
Quyidagi ikki hol alohida qiziqish uyg’otadi:
ning
ga
bo’lgan sharoitlardagi bog’lanishi.
Oxirgi (1.22)- ifodadan.
(1.23)
Kelib chiqadi. Bu ifoda
bo’lgan hollarda oldingi olingan
natijalar bilan mos keladi.
b)
va
bo’lgan sharoitlarda bo’sag’a temperaturasi
ning
ga bog’liqligi. Bu hol uchun (1.22)-tenglamadan quyidagi kelib
chiqadi.
(1.24)
bu ifoda ham yetarlicha katta aniqlikda oldingi olingan tajriba natijalarini
tasdiqlaydi.
Kompensatsiyalaovchi maydon
va ion toki orasidagi munosabat
quyidagicha
(1.25)
Ikkinchi bo’sag’a temperaturasi:
xuddi birinchi bo’sag’a temperaturasini aniqlashdagi kabi
,
shoroitda va tok zichligi
holi uchun toklar nisbatini
aniqlaymiz:
(1.26)
ning qiymatini qo’ygandan so’ng (1.26)- ifoda quyidagicha o’zgaradi:
(1.27)
Bu (1.27)- ifoda
,
, va
lar o’rtasidagi yetarlicha murakkab
bog’lanishdir. Ba’zi xususiy hollarni qarab chiqamiz :
a)
(
Bu holda
(1.28)
Ifoda kelib chiqadi
b)
Bu holda
holida
(1.29)
Ifodani olamiz, ya’ni elektr maydon kuchlanganligi
da
elektr maydon ikkinchi bo’sag’a temperaturasiga deyarli tasir qilmas ekan.
Bo’sag’a temperaturalari sohasida temperatura va toklar o’rtasidagi
bog’lanish. Statsionarlik tenglamasidagi birinchi qo’shiluvchi sirtdan
dessorbsiyalanayotgan
zarrachalar oqimi zichligini beradi.
Adsorbsiyalangan atomlar bilan bog’liq chiqish ishi quyidagicha o’zgaradi
(1.30)
U holda
νβ=
=
(1.31)
bu yerda
birlik sirtdagi bir monoqatlamdagi adsorbsiyalanayotgan
atomlar soni.
Yuqoridagi qilingan ishlar tahlilidan kelib chiqadiki, bo’sag’a
temperaturalari atrofida sirtiy ionlashish hodisasi yetarlicha o’rganilmagan,
bunga sabab bu temperaturalarda toklarning vaqt bo’yicha muntazam
o’zgarishi sodir bo’ladi va qaytariluvchi statsionar holatlarni qarab chiqish
yetarlicha qiyinchiliklar tug’diradi.
Ko’p atomli zarrachalar adsorbsiya jarayonida bu tajribalar yanada
katta qiyinchiliklar paydo qiladi. Shu sababli, mazkur bitiruv malakaviy ishda
bo’sag’a temperaturalari sohasida
atomlarining sirtiy ionlashishi
(100)W
sirtida o’rganiladi va kelgusida ko’p atomli zarrachalar adsorbsiyasi
jarayonlarini o’rganishga harakat qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |