1.1. Atom va molekulalarning sirtiy ionlashishi
Kirish qismida aytib o’tilganidek sirtiy ionlashish hodisasi sirtiy ionlashish
darajasi
α
va sirtiy ionlashish koefitsienti
β
kabi kattaliklar yordamida
xarakterlanadi [1].
Sirtiy ionlashish darajasi
α
, sirtdan desorbsiyalanayotgan zaryadlangan
zarrachalar oqimining, sirtdan desorbsiyalanayotgan neytral zarrachalar oqimiga
nisbati bilan aniqlanuvchi kattalikdir:
(1.1)
Sirtiy ionlashish koefitsienti esa sirtdan desorbsiyalanayotgan zaryadlangan
zarrachalar oqimining sirtga kelib tushayotgan zarrachalar oqimiga nisbati bilan
aniqlanadi.
(1.2)
(1.1) va (1.2) ifodalardan ko’rinadiki, sirtiy ionlashish koefitsienti bilan ishlash
sirtiy ionlashish darajasi bilan ishlashdan ko’ra birmuncha qulay, chunki neytral
zarrachalar oqimini xisoblash ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Statsionar holatda
sirtga tushayotgan zarrachalar oqimi va sirtdan chiqayotgan zarrachalar oqimlari
o’zaro teng.
Bundan foydalansak sirtiy ionlashish darajasi va koefitsienti orasidagi bog’lanishni
aniqlashimiz mumkin:
;
(1.3)
1.1-rasm.
bog’lanish grafigi
Bu α kattalik
0
dan gacha,
β
- koefitsient esa 0 dan 1 gacha o’zgaradi.
bog’lanish grafigi 1.1-rasmda keltirilgan.
Sirtiy ionlashish darajasi Saxa-Lengmyur tenglamasi orqali aniqlanadi[1:2]
(1.4)
Bu yerda
– qattiq jismning
T
temperaturasida zaryadlangan va neytral
zarrachalar holatlari statistik yig’indilari nisbati,
e
-elektronning zaryadi, -sirtdan
elektronlarning chiqish ishi,
V
-sirtga tushayotgn zarrachalarning ionlashish
potensiali,
k
-Boltsman doimiysi,
E
-tashqi elektr maydon kuchlanganligi bo’lib,
Saxa-Lengmyur tenglamasi o’rinli agarda
bo’lsa, T-emitter
temperaturasi.
Umumiy holda ionlar toki quyidagicha aniqlanadi:
(1.5)
Bu yerda S-ionlar desorbsiyalanadigan emitter yuzasi,
- zarrachalarning
emitter sirtidan qaytish koefitsienti. Zaryadlangan zarrachalarni tortib olish
tashqi elektr maydoni yordamida amalga oshiriladi.
Bu holda sirtga adsorbsiyalanayotgan zarrachalar qattiq jism sirtining
termoemission
xususiyatlarini
o’zgartirmaydi
deb
xisoblanadi,
ya’ni
adsorbsiyalanayotgan atomlar bilan qoplanish darajasi
Sirtiy ionlashish darajasi ifodasidan foydalansak (Saxa-Lengmyur
tenglamasidan) ionlar toki ifodasi quyidagi ko’rinishda yoziladi:
(1.6)
Olingan ifodadan ko’rinadiki, sirtiy ionlashish jarayoni chiqish ishi va
zarrachalarning ionlashish potensiali orasidagi munosabatga bog’liq bo’lar ekan.
1.2-rasm. Bo’sag’a temperaturasi sohasida ion tokining temperaturaga
bog’liqligi
j=j(T)
Agar
V
shart bajarilsa, u holda ionlar tokining temperaturaga
bog’liqligi
(1.7)
Formula yordamida aniqlanadi. Bu ifodadan ko’rinadiki, agar eksponenta
ko’rsatkichi manfiy bo’lsa, yani
V
u holda (tok zichligi)
temperaturada kamayadi. (1.2-rasm).
Tok zichligining maksimal qiymati emitter temperaturasi
T=0
da kuzatiladi.
Lekin yetarlicha katta temperaturalarda sirtning adsorbsiyalanayotgan zarralar
bilan qoplanish darajasi ortishi tufayli
sirtdan elektronlarning chiqish ishi
o’zgaradi. Ionlashish potensiali kichik bo’lgan zarralar qattiq jism sirtiga
tushganda (masalan Cs
)
chiqish ishi kamayadi va natijada sirtiy
ionlashish koefitsienti
va tok zichligi j temperatura pasayishi bilan (T dan
gacha) keskin kamayadi.
temperaturaga bo’sag’a temperaturasi deyiladi.
Tajribalarning ko’rsatishicha bo’sag’a temperaturasi
ionlarni tezlashtiruvchi
elektr maydon kuchlanganligi va sirtga kelib tushayotgan zarrachalar oqimiga
bog’liq bo’lar ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: |