Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

 
 
 
 
 
 

---

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
77 
ЎҚУВЧИЛАРНИ ФИЗИКАДАН МАНТИҚИЙ МАСАЛАЛАР ЕЧИШГА ЎРГАТИШ 
ҚарМИИ доценти Г.И.Ишмуродова, 
ҚарМИИ катта ўқитувчиси Э.Б. Махманов 
Олий таълим муасасаларида физика фанидан машғулотларни ташкил этишда талабалар 
фаоллигини ошириш ва фанга қизиқишларини шакллантиришда мантиқий масалаларнинг ўрни 
алоҳида аҳамиятга эга. Мантиқий масалалар талабаларни тўғри фикрлашга, ҳақиқатни 
билишга, шу жумладан, фикрлар ўртасидаги алоқадорликни кўрсатадиган қонун-қоидалар 
ҳақида мушоҳада юритишга ва муҳокама қилишга ўргатади. 
Мантиқ – тўғри тафаккур юритишнинг асосий қонунлари ва шакллари ҳақидаги фан. 
Мантиқга оид дастлабки фикрлар қадимги шарқ мамлакатларида хусусан, Ҳиндистон, Хитойда 
вужудга келди. Юнон фалсафасида мантиқ масалалари дастлаб Пармениднинг “Табиат 
тўғрисида” асарида , Элэелик Зэноннинг апорияларида, Гераклит таълимотида у ёки бу 
даражада кўриб чиқилган. Аристотель “маълум билимлардан номаълум билимларни 
аниқловчи“, “чин фикрни хато фикрдан ажратувчи” фан сифатида таърифлайди. 
Аристотелнинг мантиққа оид таълимоти Форобий, Ибн Сино, Ибн Рушедларнинг мантиқга оид 
асарлари орқали Европага кириб келди{1}. 
Мантиққа оид вазифалар, математика сингари, “онг гимнастикаси” деб номланади. Аммо, 
математикадан фарқли ўлароқ, физика фанидан мантиқий вазифалар қизиқарли гимнастика 
бўлиб, бу фикр жараёнларини баъзан кутилмаган томондан синаб кўриш ва машқ қилиш 
имконини беради. Уларни ҳал қилиш учун тезкор ақл, баъзан сезги керак, аммо махсус тайёр 
билим керак эмас, балки фикрлашни машқ қилиниши талаб этилади. Мантиқий муаммоларни 
ҳал қилиш муаммонинг ҳолатини батафсил таҳлил қилиш, белгилар ёки объектлар ўртасидаги 
қарама-қарши алоқаларни ажратиб олишдан иборат. Болалар учун мантиқий вазифалар, қоида 
тариқасида, машҳур актёрлар билан боғлиқ барча воқеалар бўлиб, унда сиз одатланиб, вазиятни 
ҳис қилишингиз, уни визуал равишда кўришингиз ва алоқани ушлашингиз керак. 
Ҳатто энг мураккаб мантиқий муаммоларда ҳам рақамлар, векторлар, функциялар мавжуд 
эмас. Аммо бу ерда математик ва физик фикрлаш усули керак: асосийси мантиқий вазифани 
англаш ва тушунишдир. Ҳар доим ҳам юзада ётадиган энг аниқ ечим тўғри эмас. Аммо аксарият 
ҳолларда, чалкаш вазиятга қарамай, мантиқ муаммосини ҳал қилиш биринчи қарашда 
кўринадиганидан анча содда масаладир. Мантиқ бўйича муаммоларни ечиш жараёни 
математик мантиқ - алоҳида фан бўлиб ҳисобланади ва “формуласиз математика” деб 
номланади. Мантиқни фан сифатида Арасту математик эмас, балки файласуф яратган. Ва 
мантиқ дастлаб фалсафанинг бир қисми, фикрлаш усулларидан бири сифатида вужудга келди. 
“Таҳлил” асарида Аристотель 20 та мулоҳаза схемасини яратди, уларни сйлогизмлар деб атади. 
Унинг энг машҳур сйлогизмларидан бири: “Сократ - бу одам; ҳамма одамлар ҳалокатли; у ҳолда 
Сократ ўлимга маҳкум. Мантиқ (бошқа юнон тилидан. Λογική - нутқ, мулоҳаза, фикр) - бу тўғри 
фикрлаш илми ёки бошқача қилиб айтганда "фикрлаш санъати".
Мантиқий муаммоларни ҳал қилишнинг маълум усуллари мавжуд: 
Энг оддий мантиқий вазифалар ҳал этиладиган фикрлаш усули. Ушбу усул энг арзимас 
деб ҳисобланади. Ечиш жараёнида муаммонинг барча шартларини кетма-кет ҳисобга оладиган, 
аста-секин хулосага ва тўғри жавобга олиб келадиган фикрлаш усули қўлланилади. 
Матнли мантиқий муаммоларни ечишда ишлатиладиган жадвал усули. Номидан кўриниб 
турибдики, мантиқий муаммоларни ҳал қилиш муаммонинг ҳолатини тасаввур қилиш, 
фикрлаш жараёнини бошқариш ва тўғри мантиқий хулосалар чиқаришга ёрдам берадиган 
жадвалларни тузишдан иборат. 

---