Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
127 
tuzilishi haqidagi bilimlarni shakllantirish yakunlanib, mikrodunyodagi hodisalarning o‘ziga xosligi 
namoyon bo‘ladi. Mikrodunyoda fizikaning fundamental asoslarini o‘zaro ta’sir qonunlari, saqlanish 
qonunlarni, kvant tamoyillar tashkil qiluvchi va boshqalarni qo‘llanishi tahlil qilib chiqiladi. 
Yadro fizikasining o‘quv materiali yo mantiqiy, yo tarixiy ketma-ketlikda bayon qilinishi 
mumkin. Bularning har biri o‘zining yutuq va kamchiligiga ega. O‘quv materialini sof mantiqiy bayon 
qilinishi eng ma’qul yo‘l bo‘lib, u maqsadga tezroq yetkazadi. Biroq ayrim hollarda bilimlarni olishga 
ta‘luqli metodlar va bilish jarayonining borishi tushunarsiz bo‘lib qoladi. Natijada, talabalar materialni 
ko‘proq dogmatik ravishda qabul qilib, yadro fizikasi ularning nazarida yakunlangan, qotib qolgan 
bilim sohasi sifatida namoyon bo‘ladi. 
O‘quv materialini tarixiy ketma-ketlikda bayon qilish yuqorida keltirilgan kamchilikdan xoli 
bo‘lib, talabalarda bilimlar shakllanib boradi. Ammo bu usul ko‘p vaqt talab qiladi. Undan tashqari, 
goho talabalarga eskirib qolgan va ahamiyatini yo‘qotgan, ko‘p hollarda esa zamonaviy fizika nuqtai 
nazaridan noto‘g‘ri bo‘lgan ma’lumotlar beriladi. Shuning uchun ayrim talabalarda noto‘g‘ri fikrlar 
hosil bo‘lib qolishini oldini olish lozim. Demak, bu ikkala usuldan ham birgalikda foydalanish kerak. 
Fizika va kimyo fanining uzviy bog‘liqligini gal‘vanik elementlar, akkumulyatorlar tayyorlash 
va ulardan foydalanish misolida ko‘rish mumkin.
Ma‘lumki, rux plastinkasi sul‘fat kislota eritmasiga tushirilganda rux bilan eritma orasida o‘zaro 
ta‘sir yuz berishi natijasida rux atomlari eritma tarkibiga o‘tadi. Bu jarayonda rux plastinkaga 2 ta 
elektronni qoldirib, musbat ionga aylanadi. Plastinkaning o‘zida erkin elektronlar ko‘payib, manfiy 
zaryadlanib qoladi. Shunday qilib, metall manfiy, eritma esa musbat zaryadlanib qoladi. Bu esa, 
gal‘vanik element bilan bog‘langan berk tizimda fizik jarayonlar, ya‘ni elektr toki bilan bog‘liq 
jarayonlar yuz berishidan dalolat beradi. 
Yadroning tuzilishiga to‘xtalganda esa neytronning ochilish tarixini qisqacha bayon qilib, hamda 
uning massasiga tegishli ma’lumotni berib, talabalarga kimyodan ma’lum bo‘lgan fikrni, ya’ni yadro 
proton va neytronlardan tashkil topganini bayon qiamiz. So‘ngra bir nechta misollar asosida zaryadlar 
soni Z va massa soni A orqali proton va neytronlar sonini topishni ko‘rsatamiz: protonlar soni zaryadlar 
soniga teng, neytronlar soni N esa, massa va zaryad sonlarining ayirmasiga teng, ya’ni 
Z
A
N


. 
Berilgan element izotoplarini tahlil qilib, atom massasi moddaning kimyoviy xossasiga va uning 
D.I. Mendeleev elementlar davriy sistemasida joylashishiga aloqasi yo‘qligini ta’kidlaymiz. 
Haqiqatda, izotoplarning atom massasi goho ancha sezilarli farq qilib (masalan vodorod izotoplari: 
protiy 
H
1
1
, deyteriy 
H
2
1
, tritiy 
H
3
1
), ularning kimyoviy xossalari esa bir xil. Ikkinchi tomonda, 
izobarlar mavjud bo‘lib (masalan, 
H
3
1
va 
H
3
2
) ularning atom massalari deyarli bir xil bo‘lgani bilan 
kimyoviy xossalari esa turlichadir. Fizika o‘qitishda fanlararo bog‘lanishni joriy qilish talabalarda, 
chuqur va mustahkam bilim berishni shakllantirishga ko‘maklashadi. Ularda ilmiy dunyoqarashni va 
ta’limni to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. Oliy o‘quv yurtlarida fizika fanini o‘qitishda mazkur 
fanning boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o‘qitish dars samaradorligini oshirishga yordam beradi.