Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

RADIOAKTIV NURLANISHNING INSON ORGANIZMIGA TA’SIRI 
 
Xolov D.M. Ro’ziyeva Z.J. NavDPI 
Inson radioaktiv nurlanishlar hisobiga doimiy ravishda ichki va tashqi tomondan nurlanishga 
uchrab turadi. Tabiiy va sun’iy radioaktiv fonlar tashqi nurlanish manbalari, ichkisi esa havo, suv va 
oziq zanjiri orqali organizmga tushuvchi radioaktiv nurlanishlar hisoblanadi (atmosfera – tuproq – 
o’simlik – hayvonlar – odam).
Nurlanishning obyektga ta’siri quyidagicha xarakterlanadi:
o 
yutilgan nurlanish dozas:
D = 
, (1) 
bu yerda E
nur
– yutilgan energiya, m – obyekt massasi. Uning birligi Grey – 1Gr = 1J/kg;
o 
ekspozitsion nurlanish dozasi:
X = 
, (2) 
bu yerda q – quruq havo hajmida hosil qilinuvchi elektr zaryadi (har ikkala ishorali).
Uning birligi Kulon taqsim kilogram (Kl/gr) bo’lib, avval Rentgendan foydalanilgan va 1R = 
2.58·10
-4
Kl/kg ga teng bo’lib, u inson yumshoq to’qimalari nurlantirilganda 1gr 
226
Ra manbasining 
(1Ku aktivlikli) 1m masofada 1m
3
hajmli quruq havoda 1 soatda 2·10
9
ta ion jufti hosil qilishiga to’g’ri 
keluvchi nurlanish dozasidir;
o 
ekvivalent nurlanish dozasi:
H = kD, (3) 
buyerdak – nisbiy biologik ekvivalentlik koeffitsienti va γ va β – nurlanishlaruchun k=1; sekin 
neytronlar uchun k=5; tez neytronlar va protonlar uchun k=10; mavjud sistemadagi birlik bo’lib Zivert 
qabul qilingan va 1Ze – 100 Rentgen biologic ekvivalentiga teng, 1Ze=100R; ruxsat etilgan chegaraviy 
doza (RCHD) – inson uchun zararsiz nurlanish va RCHD = 50 mZe/yil = 5 R/yil.

---

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
134 
1-jadvalda turli manbalardan olinuvchi o’rtacha yillik nurlanish dozalari keltirilgan (radiatsion 
sharoitlarda ishlash bilan bog’liq bo’lmagan holda).
1-jadval Turli nurlanish manbalaridan olinadigan o’rtacha yillik nurlanish dozalari
Manba 
Doza, R/yil 
Tabiiy fon 
0,2 
Binolar materiallari 
0,14 
Atom energetikasi 
2·10
-4
Tibbiy tekshiruvlar 
0,14 
Yadro sinovlari 
2,5·10
-3
Samolyotdagi parvozlar 
5·10
-4
Maishiy texnikalar 
4·10
-3
Televizorlar va EHM ekranlari 
10
-4
Jami: 
0,5 
Radiatsion nurlanishning biologik ta’siri inson to’qimalaridagi molekula va atomlarning 
uyg’onishi va ionlanish jarayonlari hisobiga yuzaga keladi. Bu esa o’z navbatida yutilish dozasi 
kattaligiga, quvvatiga, nurlanish turiga, radiosezgirlikka, fizik holat va boshqa omillarga bog’liq. U 4 
ta fazaga ajratiladi:
o 
atomlarning uyg’onishi va ionizatsiyasi (davomiylik 10
-13 
s);
o 
kimyo-fizikaviy o’zgarishlar. Bu o’zgarishlar kimyoviy jihatdan yuqori aktiv radikallarning 
(10
-10 
s) hosil bo’lishiga olib keladi va ularning turli xil birikmalar bilan o’zaro ta’sirlashuvidan ancha 
uzoq yashovchi ikkilamchi radikallar tug’iladi;
o 
radikallar xujayraning organik molekulalari bilan reaksiyaga kirishadi va natijada ularning 
biologik xususiyatlarini buzadi (davomiyligi 10
-6 
s).
o 
molekulalarning kimyoviy o’zgarishlari hujayrani tubdan o’zgartiradi va bu hujayra yadrosida 
eng kuchli nomoyon bo’ladi, ya’ni irsiy ma’lumotlarni o’zida saqlovchi DNK buzilishiga olib keladi. 
Yutilish dozasiga bog’liq holda hujayra o’ladi yoki funksional aloqalar uchun yaroqsiz bo’lib qoladi.
Ushbu fazalar davomiyligi sharoitdan bog’liq holda ko’plab yillarni tashkil qilishi mumkin.
– Nurlanishlardan olinadigan nurlanishning biologik ta’siri asosan biologik 
hujayralar molekula va atomlarining ionizatsiyalari bilan bog’liq.
α – Nurlanish kichik o’tkazuvchanlikka ega (4 MeV energiyali α - zarralarning havoda o’tish 
yo’li – 2.5 sm, biologik to’qimalarda – 31 mkm), shu sababli teri qatlami orqali o’ta olmaydi. U 
organizmga nafas olish va hazm qilish yo’llari orqali tushgan vaqtda juda xavfli hisoblanadi (nisbiy 
biologik effektivligi k = 10).
– Nurlanish α– nurlanish bilan taqqoslaganda ancha o’tuvchandir (4 MeV energiyali – 
zarralarning havoda o’tish yo’li – 17.8 m, biologik to’qimalarda 2.6 sm), shu sabali ham biologik 
to’qimalar uchun ularning tashqi nurlanishi ham xavfli hisoblanadi.
Issiq neytronlardan olinadigan nurlanishning biologik ta’siri yadro reaksiyasi mahsulotlari – 
1
Н(n, γ)
2
Н, 
2
Н(n, γ)
3
Н va 
14
N(n, р)
14
С hisobiga yuzaga keladi. Ushbu reaksiyalarda biologik ta’sirni 
kuchaytiruvchi 
3
Н, 
14
С va deytronlar hosil bo’ladi.
2-jadval Nurlanish dozalari va ulaning oqibatlari 
Dozalar, Gr/yil 
Natija 
(0,7 – 2)·10
-3
Tabiiy nurlanish dozasi 
0,05 
Ruxsat etilgan dozaning professional chegarasi 
0,1 
Gen mutatsiyalari ehtimolining ikki marta oshish sathi 
0,25 
Favqulotda vaziyatlarda to’g’ri deb hisoblanadigan bir martalik doza 
>1 
O’tkir nur kasallgining vujudga kelishi 
3 – 5 
Ilik hujayralari faoliyatining buzilishi, 1-2 oy davomida 50% o’lim 
10 – 50 
Oshqozon-ichak traktining buzilishi (o’lim oqibatiga ega) 
>100 
Markaziy nerv sistemasining buzilishi, bir necha soat yoki kundan so’ng o’lim 
Insonning radiatsion nurlanishi asoratlarini o’rganish natijalari ularning dozalarini 
klassifikatsiyalash (2-jadval) va quyidagi faktlarni o’rnatish imkonini beradi:

---