Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
356 
qilganda ham qonda o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham tabiat namunalarining, insonlar 
iste’mol qiladigan, kundalik turmushda ishlatilatadigan mahsulotlarning tarkibida uchrashi mumkin 
bo‘lgan radionuklidlar miqdorini aniqlash kishilarning radiatsion xavfsizligini ta’minlashda ekologik, 
shuningdek radioekologik nuqtai nazardan ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. 
Mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim bo‘lgan o‘simliklardan biri paxta o‘simligidir. Paxtani 
qayta ishlashdan hayotiy jarayonlar uchun zarur bo‘lgan iste’mol qilinadigan, kundalik turmushda 
ishlatiladigan turli xil mahsulotlar olinadi. 100 kg paxtadan 62 kg chigit va 37 kg tola olinadi. Chigitni 
qayta ishlashdan kishilar iste’mol qiladigan paxta yog‘i, shulxa, kunjara va boshqa mahsulotlar olinadi. 
Chigit mag‘zi tarkibida 24% dan 29% ga qadar moy bor. Chigit chiqindilari qayta ishlanib, ulardan 
olinadigan lok, sellyuloza, va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Paxta yog‘i tabiiy 
hamda gidrogenlangan holda margarin, iste’mol qilinadigan yog‘lar, sovun, alif moyi va boshqa 
mahsulotlar tayyorlashda ishlatiladi [4]. 
Ushbu ishda turli hududlar (Samarqand viloyati Pastdarg‘om, Ishtixon, Jomboy tumanlari) 
tuproqlarining radionuklid tarkibi va paxta chigitlarida to‘planishi mumkin bo‘lgan 
137
Cs va 
40
K, 
226
Ra, 
232
Th radionuklidining solishtirma aktivligi gamma-spektrometrik usulda aniqlanadi. 
Namunalar va o‘lchash usuli: Tekshirish uchun olingan tuproq va shu tuproqda o‘sgan chigit 
namunalari xona haroratida quritildi, chet jinslardan tozalandi va maydalandi. Namunalar gamma-
spektrlarini o‘lchashlar o‘lchami 63x63 mm, energiya bo‘yicha ajrata olish qobiliyati 
137
Cs
radionuklidining 661 KeV energiyali gamma chizig‘ida 10% bo‘lgan NaI(Tl)-kristalli ssintillatsion 
gamma-spektrometrda amalga oshirildi. 
Radioaktivligi past bo‘lgan tabiat namunalarining radioaktivligini o‘lchashda o‘lchash 
geometriyasini, effektivligini, o‘lchash vaqtini oshirish ishonchli natijalar olishda muhimdir. Shu 
maqsadda gamma-spektrlarni o‘lchash 2π ga yaqin geometriyani ta’minlaydigan Marinelli idishidan 
foydalanildi. Tarozida tortilgan namunalar navbati bilan Marinelli idishiga to‘ldiriladi. Idish 
detektorga kiygizildi. Bunda namunalar detektorning usti va yon tomonlarida bir tekis qatlamda 
joylashadi. Gamma-spektrlarini o‘lchash vaqti 2 soatni tashkil qildi. 
O‘lchangan spektrlarni qayta ishlashda OMASN to‘plamidagi 
226
Ra, 
232
Th, 
40
K va 
137
Cs etalon 
radioaktiv manbalardan foydalanildi. Namunalar gamma-spektrida kuzatilgan fotocho‘qqilar energiya 
bo‘yicha identifikatsiya qilindi va aniqlanayotgan radionuklidning fondan farq qiladigan 
fotocho‘qqisining yuzasi, shu radionuklidning etaloni spektridagi fotocho‘qqisi yuzasiga taqqoslangan 
holda nisbiy usuldan foydalanib solishtirma aktivligi hisoblandi. Bunda analitik fotocho‘qqilar 
ularning kvant chiqishlari, yarim yemirilish davrlari hisobga olingan holda tanlandi. 
Tekshirilgan namunalarning gamma-spektrlarida tabiiy radioaktiv izotop 
40
K ning 1460 KeV 
energiyali fotocho‘qqisi yaqqol namoyon bo‘lgan. Uran-238 radioaktiv oilasiga tegishli 
214
Pb (295, 
351 KeV), 
214
Bi (609, 1120, 1764 KeV) va toriy-232 oilasi yemirilish zanjiriga kiradigan 
228
Ac (911, 
968 KeV) radionuklidlarning fotocho‘qqilari sezilarli darajada, 
208
Tl (2614 KeV) kuchsiz holda hosil 
bo‘lgan. Foydalanilgan ssintillyatsion detektorning energiya bo‘yicha ajrata olish qobiliyati 10% 
bo‘lganligi sababli texnogen radionuklid 
137
Cs ning 661 KeV energiyali fotocho‘qqisi 
209
Bi ning 
609 KeV energiyali fotocho‘qqisi bilan qo‘shilgan holda hosil bo‘lgan, bundan 
137
Cs ning 
fotocho‘qqisini ajratib olish uchun kompyuterga maxsus dastur kiritilgan bo‘lib, 
137
Cs aktivligini 
hisoblab beradi.
Radionuklidlar solishtirma aktivliklarini aniqlashda o‘lchash natijalarining nisbiy xatosi 
tuproqlarda 10-14%, chigitda 16-19% ni tashkil qildi. 
Natijalar quyidagi jadvalda keltirilgan, Bk/kg larda. 
T/r 
Tekshirilgan namunalar 
226
Ra
232
Th
40
K
137
Cs
1 Ishtixon tumani 
Tuprog‘i 
41,216 
38,062 
621,08 
14,96 
Chigiti 
8,419 
6,872 
304,69 
3,735 
2 Pastdarg‘om 
tumani 
Tuprog‘i 
35,011 
40,731 
708,24 
16,637 
Chigiti 
11,97 
9,556 
605,49 
5,203 
3 Jomboy tumani
Tuprog‘i 
42,198 
35,695 
796,83 
14,979 
Chigiti 
9,03 
7,405 
407,54 
4,006 

---