Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
231 
VODOROD FTORID MOLEKULASINING SPEKTRAL PARAMETRLARINI VODOROD 
BOG’LANISHLI KOMPLEKSLARDA O’RGANISH 
 
G’.Murodov, A.Shodiyev, G.Nurmurodova, U.Xo’jamov 
Samarqand Davlat universiteti, Universitet xiyoboni, 15-uy, 140104
Samarqand, O’zbekiston, e-mail: 
[e-mail] 
 
Molekulalararo o’zaro ta’sirning tabiatda keng tarqalgan turlaridan biri vodorod bog’lanish 
bo’lib, bir molekula tarkibidagi kimyoviy bog’langan vodorod atomi boshqa elektromanfiy atom bilan 
o’zaro ta’sirlashadi [1]. 
Vodorod bog’lanish tufayli birinchi navbatda bog’lanishda ishtirok etayotgan X-H 
molekulasining tebranish polosasi past chastota tomon siljiydi va IQ yutilish spektrida bu polosaning 
integral intensivligi ortadi.
Ko‘plab tajribalar natijalari shuni tasdiqlaydiki, agar R-XH guruhda X ning elektromanfiyligi, 
shuningdek R radikalning elektromanfiyligi qancha katta bo‘lsa XH shunchalik kuchli proton beruvchi 
hisoblanadi. Bundan ko‘rinadiki, proton berish qobiliyati vodorod atomidagi musbat zaryadning 
miqdori bilan aniqlanadi, hamda molekulalararo o’zaro ta’sir birinchi navbatda molekulalarning 
spektral parametrlarini o’zgarishiga olib keladi. Bu o’zgarishlar tebranish spektrida ayniqsa yaqqol 
nomoyon bo’ladi. Ushbu ishda HF molekulasining formaldegid va asetaldegid bilan hosil qilgan 
vodorod bog’lanishli kompleksida o’zaro ta’sirlashuvchi molekulalarning elektro-optik parametrlari 
(tebranish chastotalari, molekulalarda elektronlar taqsimoti, tebranish polosalarining intensivliklari) 
noemperik hisoblashlar yo’li bilan o’rganilgan.
Noempirik usul – atom va molekulalarning energetik sathlari va to‘lqin funksiyasini aniqlashga 
imkon beruvchi Shredinger tenglamasini biror yaqinlashishda yechish usullari orqali amalga 
oshiriladi. Bu usullar yordamida berilgan elektronlar soniga asoslanib, sistemaning kvant-mexanik 
holati aniqlanadi. [1]. Noemperik hisoblashlar shuni ko’rsatdiki, MP2/ 6-311++G(2d,2p) atom 
funksiyalar to’plami negizida yuqori aniqlikda hisoblashlar amalga oshirildi. CH
3
CHO∙∙∙HF va 
CH
2
O∙∙∙HF komplekslari ham vodorod ftorid kompleksi kabi 
kimyoviy xususiyatlarga va C
s
simmetriyaga ega [1].
Noempirik hisoblashlar Gaussian-09 dasturi yordamida 
asetaldegid 
va 
formaldegid 
molekulalarining 
HF 
bilan 
komplekslarining optimizatsiyalangan tuzilishlari uchun MP2 
usulida, 6-311++G(2d,2p) bazislar to‘plamida amalga oshirildi. 
Quyidagi 1-va 2- rasmlarda Asetaldegid va formaldegid 
molekulalarining HF bilan komplekslarining geometrik tuzilishlari 
keltirilgan. 
O’zaro 
ta’sirlashuvchi 
molekulalarning 
geometrik 
parametrlari quyidagicha atomlar orasidagi masofalar qiymatlari 
CH
3
CHO∙∙∙HF kompleksida 
r(OC)=1.222 Å, r(CH)=1.083 Å,
1.089 Å, 1.089 Å, 
1.099 Å, 
r(CC)=1.494 Å, 
r(OC)=1.222 Å,
r(HF)=0.938 Å, r(O∙∙∙H)= 1.706 Å va CH
2
O∙∙∙HF 
kompleksida r(OC)=1.219 Å,
r(CH)=1.094 Å, 1.094 Å, 
r(HF)=0.935 Å, r(O∙∙∙H)=1.734 Å ekanliklari hisoblandi. 
Asetaldegid bilan vodorod ftorid orasidagi masofa vodorod 
bog’lanish hosil qilganda r(O∙∙∙H)=1.706Å ga teng bo’lsa, 
formaldegid bilan vodorod ftorid orasidagi masofa vodorod 
bog’lanish hosil qilganda r(O∙∙∙H)=1.734 Å ga teng ekanligini 
guvohi bo’ldik. CH
3
CHO∙∙∙HF kompleksi CH
2
O∙∙∙HF kompleksga 
nisbatan sezilarli darajada kuchli molekulalararo o’zaro ta’sirga