Fizika va astronomiya

9.4-rasm.


2-variant. Dars birinchi variant kabi belgilanib, o‘tilgan materialning mazmuni takrorlanadi va yangi materialni tushuntirish, o'quvchilarga savollar berish bilan boshlanadi. Masalan, nima uchun kuchli elektr tarmoqlami ajratgichlar maxsus joyga joylashtiriladi? Nima uchun radiouzatuvchi va qabul qiluvchi tuzilmalarda g‘altaklar ishlatiladi? va boshqalar. O‘quvchilar javob topishgandan keyin, shunga o‘xshash boshqa savollarga javob berish uchun yangi hodisa - o‘zinduksiya hodisasini o‘rganish kerak ekanligini ta’kidlab, o‘quvchilarga yangi mavzuni taklif qiladi. Yangi materialni tushuntirish 1-variantdagi kabi bajariladi. Tushuntirishning nihoyasidagina, darsning boshlanishida qo‘yilgan savollarga to‘g‘ri javoblar beriladi.

Bunday holda o'quvchilaming qabul qilishi 1-variantga qara- ganda biroz faol bo‘lib, ulaming bilish faoliyati faollashadi, boshqacha aytganda, o‘quv material! maqsadli tarzda qabul qilinadi.

3-variant. Darsning boshlanishida elektromagnit induksiya liodisasining mazmuni chuqur tahlil qilinadi. Shundan keyin o'quvchilarga quyidagicha savol beriladi: Nima uchun magnito- clcktrik tizimdagi asboblaming klemmalarini qisqa tutashtirib qo'yilsa, ulaming strelkasi chetki holatda taq to'xtaydi? Savolning javobi tajriba asosida isbotlanadi. O‘qituvchi 9.6 - rasmdagi sxema bo'yicha tajribani ko‘rsatib, kuzatilgan hodisani tushuntirib berishni oquvchilarga topshiradi. Ular elektromagnit induksiya hodisasiga hamda Lens qoidasiga asoslanishib, hodisani osongina tushunti- rishadi. Shundan so‘ng o‘qituvchi bu hodisani elektromagnit in­duksiya hodisasidan farqini topishni taklif qiladi. Ular, bu tajribada o'/garuvchan magnit maydonini, ushbu g‘altakdan o‘tayotgan tok In>siI qilishini eslashadi. Shundan keyingina, o‘qituvchi mavzuning nomitti o'quvchilarga aytib, uning maqsadini tushuntiradi. So⁴ngra h'/induksiya hodisasining ta’rifi aytilib, o‘zinduksiyaning elektr yuilluvi hi kuehi nimalarga bog'liq ekanligi aniqlanadi. Uning p'liltnkninp. indukfivligi tushunchasi kiritiladi. 9.5-rasmdagi «RPiiiii lio'yl* lui (alilha ko'isiililih, zanjir uzilgan paytda tokning o'/tfiuhl) vi•'iitdhhini (ushunfhish talnb qilinadi yoki bo'lmasa, bu savnl oldhi og'/aki aylilib, so'ngra tajribada tckshiriladi.

•1 variant. O'qituvchi doskaga 9.6 - rasmdagi sxemani chizadi. Bundan E akkumulator yoki to‘g‘rilagich (6V); L; - cho‘ntak lonarining lampochkasi (3,5V); L₂ - neon lampasi; V - namoyishli clckli qo‘ng‘irog‘i; L - maktab transformatorining ko‘p o‘ramli g'altagi; Ki va K₂ lar kalitlar. Dastlab o‘quvchilarga quyidagicha savol beriladi. Kj kalitni quyidagi ikki holatida kuzatamiz: a) K₂ kali! berk; b) K₂ kalit ochiq. Bu hollarda lampochkalaming yonishi qnnday o‘zgaradi?

< Vquvchilar turlicha javob berishadi. Ular «yonadi va yonmaydi» deyishdan tashqari, lampochkaning biri yoki ikkalasi leng yonib o‘chib turadi degan xulosaga kelishadi. O‘qituvchi har birining yoki bo‘lmasa, bir xil berilgan javoblami doskaga yozib turadi. O‘quvchilar orasida jonli bahs yuzaga keladi. Fikr almashishvaqtida ayrimlar o‘zining dastlabki fikridan qaytib, boshqacha xulosaga kelishadi.

Agarda muhokama chog‘ida qaysidir o‘quvchi to‘g‘ri xulosaga kelib, o‘zining fikrini boshqalarga tushuntirib bera olsa, o‘qituvchi uning fikrini qo‘llab, to‘g‘riligini tajribada isbotlaydi. Agarda muhokama to‘g‘ri xulosaga olib kelmasa, unda o‘qituvchi tajribani ko‘rsatib, so‘ngra kuzatilgan hodisani tushuntirib berishni o‘quv- chilarga taklif qiladi. Albatta, hodisani oldindan aytishdan ko‘ra kuzatganni tushuntirib berish oson,

Ko‘rsatilgan tajribani o'qituvchi to'liq tushuntirgandan keyin, yangi darsning mavzui aytilib, uning maqsadi tushuntiriladi. Buning uchun qaytadan tajribaga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Agar g‘altakdan temir o‘zakchani sug‘urib olsak, qanday hodisani kuzatamiz? Bunda g‘altakning induktivligi kamayib, lampoch- kalaming yonishiga ta’sir qilishi seziladi, natijada o‘quvchilar hech qiynalmasdan to‘g‘ri xulosaga kelishadi.



Undan keyin sxemalar bo‘yicha tajribalar ko‘rsatilib, o‘zinduk- siya hodisasining hamda induktivlik tushunchasining ma’nosi ochiladi. Bunda o‘quvchilaming to‘la mustaqilligi asosiy rol o‘ynaydi. O‘qituvchining asosiy maqsadi har bir o‘quvchilaming faoliyatini to‘g‘ri rejalashtirib, ulami to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishga va ishi to‘g‘risida o‘z vaqtida xulosa chiqarib, kerakli tuzatishlami kiritish bilan aniqlanadi.

Keltirilgan dars tushuntirish asosiga ko‘ra, reproduktiv emas, produktiv usulni, boshqacha aytganda muammoli o'qitish usulini

'llqo‘llash kerak bo'ladi. Biroq ko‘rsatilgan variantlarda o‘quvchi- laming o‘quv faoliyatini mazmuni hamda ma’nosi turlichadir. Har bir variantda ular turli murakkablikdagi, turli mazmundagi ishlami bajarishadi. Shu sababli, o‘qituvchi o‘zi o‘qitgan o⁴quvchilaming bilim darajasiga mos, yuqoridagi variantlaming ichidan xohlaganini tanlab olishi mumkin.