Fizika va astronomiya

rasm. Merkuriy tomon jo‘natiigan va undan aks qaytgan
radioimpuls to‘lqin frontini o‘zgarishi.

Merkuriy o‘q atrofida aylangani uchun sayyora gardishi chetidan aks qaytgan signalning chastotasi Doppler effekti tufayli siljigan bo‘ladi: sharq tomondan qaytgan signalni chastotasi yuborilgan signalnikiga nisbatan kattalashadi, g‘arb tomondan qaytganiniki esa, aksincha pasayadi. Ortish va pasayish miqdori aylanish tezligiga proporsionaldir.

Л5 = -^₎+^с=-₁9₀+(5₍₎ + Д5); —^- = —; = —5»;

c c

5(r)-sayyorani o‘z o‘qi atrofida aylanish tezligi, c-yorug‘lik tezligi.

Sferik frontga ega qaytgan signali birinchi bo‘lib sayyora gardishi markazidan kelgan, o‘rtacha chastotasi o‘zgarmagan qismi radarga tushadi, shundan keyin gardish markazidan chetdan qaytgan signallar tusha boshlaydi. Agar, qaytgan signalni qabul qilish qisqa vaqt ichida va ketma-ket bir necha bo‘lakka bo‘lib bajarilsa, biz har xil chastota siljishga ega bo‘lgan signallar juftliklarini (ular xiyyoraning sharq va g‘arb tomonlaridan qaytadi) olamiz. Liar nyirmasining yarmi aylanish tezligini hisoblashda qo‘llaniladi.

Mcrkuriy Quyosh atrofida aylanayotganligi uchun sayyora । ши к n/.idan qaytgan signal chastotasi ham unga tomon jo‘natilgan ukiiiiI chastotasidan biroz farq qiladi. Bu farq sayyoraning orbital irrligini ham o‘lchashga imkon beradi.

Ishni bajarish va natija olish uchun kompyuterlarga CLEA dnsturi o‘matiladi. Shundan so‘ng dasrur to‘plamidan CLEA MER deb nomlangan ish faollashtiriladi (26.2-rasm).

2. 
   rasm. Ishchi oyna.
   

Snhiluning yuqori chap burchagidagi «Log In» konteksti orqali «Student Accounting» («Talabalami ro‘yxatlash») yacheykasiga i.ilnluining ro'yxati qayd qilinadi va «ОК» tugmasi orqali ma’lumot (ii-.dtqliinib, ikkinchi sahifa (ll)ni ishga tushiramiz hamda «Start» kniitck .ti niqali III sahifaga kiramiz va ishni boshlaymiz.

Ishchi oynaning o‘ng qismida radar (radio teleskop) chap qismida uchta tugma («Tracking», «Set Coordinate» va «Sent I’uls») kontekstlari inavjud bo‘lib, shulardan «Tracking» amalini

faollashtiramiz, «Ephemeris» ishlay boshlaydi, dastur «Set Coordi­nate» (Koordinatalami kiriting) deb so‘raydi.

Odchef 22. 2002 UT: 20 Ни, 5Б Mill. 02 0 Sec

Julia» Dale: 2452570.372250

Ge о EEfitri < ’ Л)

^ИвМ sXi

Decile

^Dl**" I I ^№ I I

• ^А*1.._|._|..|_||||| - II - --

Edlptic Latitude: 1 Deg. 60 Mln. 3? Sec

Maaa Equetai and Equinox n1 Data

3. 
   rasm. Koordinatalami kiritish.
   

Koordinatalami «Ephemeris» yordamida hisoblash mumkin. Buning uchun «Ephemeris» buyrug‘i ishga tushiriladi. Dastur hisoblash uchun sana va vaqtni so‘raydi (bu ish bajarilish vaqti yoki biror boshqa vaqt bo‘lishi mumkin). Kerakli kataklar to‘ldirilgach «ОК» orqali ma’lumotlar tasdiqlanadi. Merkuriyni koordinatalari hisoblanib sahifa sifatida ekranga chiqadi. Endi «Set Coordinate» (III sahifa) orqali «Telescope Coordinate» nomli sahifacha ochiladi «hisoblash natijalarini qo‘llaymi» degan so‘rovnoma chigadi, so‘rovnoma tasdiqlangach IV sahifa ekranga ochiladi.

Mekuriy tomon radioimpuls jo‘natish. Tc‘rtinchi sahifaning o‘ng tomonida «Quyosh», «Merkuriy», «Venera» va Yer orbitasini va unda sayyoralami koordinatalari hisob’iangan paytda egallagan o‘mini ko‘rsatuvchi chizma chiqadi, uning chap burchagida «Slew Completed», ya’ni rad ami sayyora tomon yo‘naltirish tugallandi degan kontekst mavjud. Endi «Sent Pulse» tugmasi orqali, bir necha daqiqadan so‘ng Yerdan Merkuriy tomon harakat qiluvehi impuls chiqadi. Impuls 5-10 daqiqada Merkuriyga yetib boradi. Impulsning

bir qismi sayyoradan aks qaytadi qolgan qismi esa to‘g‘ri chiziqli harakatini dovom etdiraveradi.

4. 
   rasm. Yerdan Merkuriy tornon harakat qiluvchi impuls
   chiqishL
   

Bizni sayyoradan aks qaytgan impuls qiziqtiradi va u 5-10 daqiqada Yerga yetib keladi. Merkuriyga jo‘natilgan impuls yassi frontga cga ingichka chastota oralig‘ida bo‘Isa, undan aks qaytgan impuls sfcrik sluiklga cga va kcng chastota oralig'ini egallaydi.

5. 
   rasm. Merkuriydan aks qaytgan impuls.
   

Radioteleskop unga ustma-ust tushayotgan signallami avval 120 mikrosekund, keyin esa 90, interval bilan qisqa vaqt ichida yozib oladi.

■DSKDK2Cki—1«м.аи>ДаМг wi 'Д fc --



26.6-rasm. Impuls kelganda olingan signallar egrisL

Impuls kelgandanoq (t=0) olingan yozuv bitta ekstremum (maksimum)li chizmadan iborat. t=T+120 mikrosekundda qayd qilin- gan impuls esa ikkita ekstremumga ega, t=T+210 dagi ham ikkita pikka ega, biroq piklar bir-biridan t=T+120 daqiqa qaraganda chastota bo‘yicha ancha uzoqda joylashgan, ya’ni ular orasi ancha keng.



26.7-rasm. t=T+300 va t=T+490 larda olingan yozuvlar.
Shu asnoda t=T+300 va t=T+490 larda olingan yozuvlar chiqadi. Endigi vazifa yuqoridagi yozuvlardan maksimumlariga mos keladigan chastotalami va ularning gardish markazidan qaytgan chastotaga nisbatan siljishini (Frquency shift) o‘lchashdan iborat. Buning uchun kursor yozuvi chastotasini o‘lchash kerak bo‘lgan nuqtasi yordamida belgilanadi.

Barcha (5 ta) shartni o‘lchab tugallagandan keyin avval yuqo­ridagi «Pulse»ni va so‘ng uning ostidagi «Record Measurement» tasdiqlanadi. O‘lchangan natijalari kompyuter xotirasiga yozib qo’yiladi. Yonida siljish miqdori yozilgan qizil yoki yashil yo‘g‘on ko'rsatgichlar (strelka) paydo bo‘ladi va shu tariqa qoladi, ularni u yoki hu yoqqa biroz siljitish mumkin. Yozuvlardagi ekstremumlar noto'g'ri shaklga ega, shuning uchun ularning o‘rtasini o‘lchash niiiqsudga muvofiqdir.





И H urn tcho ™ T +1ZO microsecs

-762Б8 -76266 -76264

Frequency Shift (Hz)

8. 
   rasm. Siljish miqdoriyozilgan qizil yoki yashil yo‘g‘on
   ko‘rsatgichlar.
   

I ndigi vazifa o’lchash natijalariga asoslanib sayyorani o‘q atrol’ida aylanish tezligini hisoblashdan iborat. Buning uchun «Work Sheet» konteksti yordamida jadval chiqariladi. Bu jadvalni to‘ldirish kerak va aylanish tezligini hisoblab topish kerak bo‘ladi.



I n t

-76268 -76266 -76264

Frequency Shift (Hz)

IWetutfi f n I *390 nwcrosei*

8.