Fizika va astronomiya

Nazorat savollari

1. 
   .Astronomik o‘quv kuzatuvlarda Quyoshni kuzatish uchun qo‘yiladigan qat’iy talab nimadan iborat?
   
2. 
   .Teleskopni Quyoshni kuzatish uchun sozlang va tushuntiring.
   

14-§. Teleskopni parametrlarini aniqlash

F fokus masofaga ega bo‘lgan teleskopning fokal tekisligida Quyosh tasvirining diametri (kattaligi)

d = Ftga

Bu yerda a-Quyoshning burchakiy diametri. a-yil davomida 31’31" (1-iyul) 32'35" (1-yanvar) asta-sekin o'zgarib boradi. Bu burchakning (a) kuzatish kunidagi qiymatini astronomik har yillikdan topish mumkin, yoxud o‘lchash mumkin. Buning uchun fokus masofasi (F) aniq o'lchangan teleskopda Quyoshni rasmga tushuramiz. Rasmda Quyosh tasviri diamctrini (d) o’lchaymiz va a = arctg(^). la.b. masofada a =31’59" deb qabul qilish mumkin.

Agar Quyosh tasviri ekranga tushirilsa, uni kattalashtirib ko'rish mumkin.

Buning uchun okulyami fokal tekislik (S)dan rj masofaga ma­sofaga ekranni (e) ni esa okulyardan r₂ masofada joylashtirish kerak. Bu holda ekrandagi Quyosh tasvirining diametri (di)

~ ~~d ⁼ md ga teng bo‘ladi.

T*iM kamerani kattalashtirish. и va r₂ okulyaming fokus musol'asi (0 hilan quyidagicha bog‘langan

1 1 1
к — = —
r, r₂ f

Bcrilgan teleskopik tizimda tasvimi kattalashtirish miqdori '* • munosabatni qanoatlantirsa maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Quyosh tasvirida ko‘rinadigan eng mayda tuzilma (detal)ni ко iiilnliuig kcsimi teleskopmng ajrata ohsh kuchiga (/ = 1,22—) h'tig, bu yerda л - numing to‘lqin uzunligi.

Nazorat savollari:

1. 
   L fokus masofaga ega bo‘lgan teleskopning fokal tekisligida Quyosh tasvirining diametri nimagateng?
   
2. 
   Agar Quyosh tasviri ekranga tushirilsa, uni qanday qilib кHttalnshtIrib ko'rish mumkin?
   

к Quyosh tnsvlrldii ko'rinadigan eng mayda tuzilma (detal)ni ko'ndnlnng ketilmI iilningii tcug?

15 |. MnnnIm yrchlHh, o*/.laslitlrlsh ko'rsatkichlarini qayd

qilish

Astronomiyaga ajratilgan soatning kamligi tufayli o‘quvchi- Inrning bilimini doimiy ravishda baholab borish katta qiyinchilik lUH'dlrndignndck. Ammo o‘qituvchi o‘quvchining bilimini baho- Inshgn yu/nki qarainasa, unda bu holning yechimini topish va rcytlntf ll/lmign arnnl qilgan holda muntazam ravishda baholab borbhl mumkin. Og'zaki javob o‘quvchi bilimini baholashning awnily slink 11 hisoblanadi. Shuningdek, o‘quvchi bilimini baholashda mnsnln ycchlsh, ku/atish, natijalarini qayd qilib borish, amaliy innshg'ulotlnt, yo/.ina ish variantlarini yechish, test topshiriqlarini bujarish, iistronomiyadan suratlami, jadvallami tahlil qilib berish ham katta ahamiyatga ega.Birgina nazorat ishi olib, o'quvchining bilimiga haqqoniy baho qo'yib bo‘lmaydi. Наг bir darsda juda bo‘lmaganda o'quvchilaming eng kam qismidan mavzuni mustahkamlash vaqtida og'zaki savol- javob o'tkazish, murakkab bo‘lmagan test savollari berish orqali javob olish va ball qo‘yish uchun vaqt ajratish tavsiya etiladi. Shu hoi orqali o‘quvchi kurs yakuniga qadar yetarli darajada ball to'plash imkoniga ega bo‘ladi.

Og‘zaki savol-javob o'tkazish yoki qisqa testlar yechish uchun darslikda berilgan ma’lumotlardan hamda o'qituvchi tomonidan qo'shimcha tuzilgan testlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Vaqtni tejash maqsadida turli texnologiyalardan (domino, test topshiriqlari, Insert va h.k.) foydalanish, tarqatma materiallar tarqatish va javoblar olish mumkin. Beriladigan savollar va masalalar modul (tabaqalashtirilgan savollar) sifatida tanlab olish tavsiya etiladi. Tarqatma materiallar orqali vazifalar individual holda berilganda, doskaga ham o'quvchilami masala yechish uchun chiqarish maqsadga muvofiqdir. Doskada kerakli chizmalami birgalikda chizish va tahlillar berish tavsiya etiladi.

Astronomiyada masala yechish katta ahamiyatga egadir. Chunki masala yechish orqali masalaning shartiga to'laroq kirib boriladi va masala yechishda ilmiy-nazariy bilimlarga tayaniladi. Shuningdek, astronomik masalalami doim astronomik jadvallar bilan bog‘lagan holda tushuntirish kerak bo'ladi. Bu o'rinda o'quvchilar astronomik jadvallar, yulduzlar atlaslari va xaritalari hamda kalendarlardan foydalanish ko'nikmasiga ega bo'ladilar.

O'rta umumta’lim maktablari hamda fizika-matematikaga ixtisoslashtirilmagan o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida astrono- miyadan masala yechishda chuqurlashtirilgan matematik tusga kirib ketmaslik kerak. Ko'pchilik hollarda masala yechishda matematik amallarga e’tibor ko'proq qaratilib, astronomik hodisalaming mohiyatiga kam e’tibor qaratiladi. Masalalarga matematik tus berishga, faqatgina zarur hollarda kiritilish kerak.

Sonli ma’lumotlar keltirilganda, ulaming aniqligiga e’tibomi qaratish zarur. Ba’zi hollarda raqamlami umumlashtirilgan holda olish mumkin. Agar masalan, kunduzgi yarim kunda (peshin) Quyoshning balandligini hisoblab topishga qaratilgan masalada Quyoshning og'ishiga doir raqamlaming yoy sekundlarining q lymut lurini inobatga olish shart emas. Bunda graduslarga к ch irishn ing o‘zi kifoya qiladi.

Iloshqa tomondan, konkret ko‘rsatilgan ma’lumotlar va laqamlnr kchirilmagan masalalami yechishga berish ham tavsiya clllmaydi. Bunday hollar о‘quvchida qoniqish hosil qilmaydi.

Masnhi yechishga kirishishdan avval masalaning mazmuni bilan tiuiishib chiqish, lining mohiyatini tushunib yetish, zaruriy lormulalami qo'llashga yo‘llanmalar berish tavsiya etiladi. Masalan, uyda mustaqil yeehish uchun masala berilgan taqdirda, o‘quvchi inmnlnning mohiyatini tushunib olishi, jarayonni tasavvur etishi /«гиг. Binnunchn qiyin masalalami yechishga kirishishdan avval, muMlalanii hirll ко*rinIshlnl yozmasdan, xayolda (aqlan) yechishga o’rgallh borlsh /arur

YachIMt uchun nuisnln ttuilashda uyda yeehish uchun alohidava uhifdn yriliMi ш Inin nlohida masalalami tanlashga e'tiborni qara- lhili /пни I lyda ycchiladigan masalalami tanlashda o‘quvchilaming unkoniyatlarini hisobga olish zarur.

Suratlar va chizmalar asosida masaialar yeehish foydali hisoblanadi. Masala tuzishda yoki ulami tanlashda hayotiy voqea va janiyonlarga asoslangan masalalami tanlash yaxshi samara beradi. Astronomiyadan masala yechishda bir qator masaialar sharti o‘quv- i hiliirdn astronomik kalendarlardan, astronomik atlaslar shuningdek, yulduz turkumlari va sayyoralaming ko‘rinish shartlarini hisoblash ko'nikmasini shakllantiradigan masaialar yechishlariga qaratilishi kcrak.

Masala yeehish avvalida ko‘p hollarda o'quvchilarda masala shartiga ko‘ra noto‘g‘ri tasavvurlar hosil bo‘ladi. O‘qituvchi masa­laning shartini tushuntirib, uni yeehish uchun yo‘naltirishi talab etiladi.

Shuningdek, o‘quvchilaming malaka va ko‘nikmalarini shakl- lantirish maqsadida o‘quvchilarga mustaqil ta’lim uchun uyga vazila sifatida astronomiyadan insholar yozish, taqdimotlar tayyor- lash vazifalarini ham berish yaxshi samara beradi.

Sinfdan tashqari ishlardan yana biri, bu astronomiyadan olimpiadalami tashkil qilishdir. Astronomik olimpiadalami tashkil etish, o‘quvchiiarda fanni yanada chuqurroq o‘zlashtirishga turtki bo‘iadi.