Fizika va astronomiya

10.1-rasm. Osmon sferasining model! 10.2-rasm. Surilma xarita.

Kuzatuvchini osmon sferasi modeli markazida 0 = nuqtada joylashgan deb faraz qilinadi, oz - vertikal chiziqqa ±tekislik v dan sga o‘tkazilgan chiziq tush chizig‘ini, RR’ = olam o‘qiga (lining atrofida osmon sferasi ko‘rinma aylanadi) perpendikular tekislikdagi aylana QQ' = osmon ekvatorini ifodalaydi. Osmon ekvatori osmon sferasini shimoliy va janubiy yarim sferalardagi bo‘lib turadi.

Matematik gorizont ustidagi S,V,Yu,Z nuqtalar mos holda, shimol, sharq, janub va g'arb nuqtalarini ifodalaydi. Zenit Z va nodir - Z' dan o‘tuvchi katta aylanalarga vertikal aylanalar deb ataladi. Tekisligi osmon meridiani tekisligiga tik bo‘lib, sharq va g‘arb nuqtalaridan o‘tuvchi vertikal yarim aylanalarga birinchi vertikallar deyiladi. Tekisliklari matematik-gorizont tekisligiga parallel aylanalarga almukantaratlar deyiladi. katta aylana ekliptikani ifodalaydi, u ekvatorga nisbatan e = 23° 27' burchak ostida joylashadi. Ekliptika osmon ekvatori bilan bahorgi у va kuzgi — tengkunlik nuqtalarida kesishadi. RR' dan o‘tadigan katta yarim aylanalar og‘ish aylanalarini ifodalaydi. Astronomiyada og'ish aylanasi ismi bilan to‘la aylana emas, balki R qutbdan R' qutbgacha o‘tuvchi yarim aylanaga aytiladi. Og‘ish aylanalari yordamida yoritgichlaming og‘ishlari sutka mobaynida o‘zgarmasliklarini, namoyish qilish uchun juda qulay. Modeldagi zenitni ifodalovchi Z nuqtada, siljishi mumkin bo‘lgan reyterga mahkamlangan, (katta aylananing Iga teng) sim chiziq o‘matilgan, u temir yulduzchali 4

to‘g‘nag‘ichga ega. Bu temir chiziq va yulduzcha yoritgichlaming astronomik koordinaialarini namoyish qilish uchun qulay. Tekisliklari ckvatornikiga parallel bo'lib undan i 23"27' uzoqlikda o'rnatilgan aylana melall simlar ikkita sutkalik parallclni ifodalaydi. Ular Quyoshning quyosh turishi nuqtalaridagi sutkalik yo‘lini va yoritgichlaming chiqmasiik, botmaslik shartlarini namoyish qilishda juda qulay. 10.1-rasmda ular s' N va Se aylanalar bilan ko‘rsatilgan. Bu yerda e - yozgi quyosh turishi, s' - qishki quyosh turishi nuqtalarni ifodalaydi. Modelda og‘ish aylanasiga mahkamlangan sariq sharcha Quyoshni belgilaydi. U Quyoshning sutkalik va yillik harakatini va Quyosh bilan bog‘liq vaqt sistemalarini o‘rganishda qulaylik yaratadi.

Qutb va zcnitdan o‘tuvchi (10.1-rasmda PNQeZ'P'SQ'e'Z') aylana osmon mcridianini ifodalaydi. Osmon sferasining ko‘rinma harakati tufayli har bir yoritgich osmon meridianini bir sutkada ikki marta kesib o‘tadi. Modelning harakatlanuvchi qismini olam o‘qi atrofida aylantirib, yoritgichni belgilovchi yulduzcha meridianni (R) qutbdan janub tomonda kesib o‘tganida, yoritgich yuqori kulminatsiyada bo'lgan holatni, (R)ning shimolida kesib o‘tganida esa uning quyi kulminatsiyadagi holatini namoyish qilish mumkin. Yuqori kulmi­natsiyada yoritgichning zenitdan uzoqligi:

Z = ±(<з — 3)

quyi kulminatsiyada esa, Z = 180° - (3 +
ifoda bilan topiladi.

Modelning pastki qismidagi К - vintini burab, olam o‘qining matematik gorizont tekisligi bilan hosil qilingan burchagini (Л_р =^„,)o‘zgartirish mumkin, ya’ni modelni turli geografik keng- lamaga moslash mumkin. Modelni berilgan geografik kenglama
ga mos qilib o'matgach, К - vint mahkamlanib qo'yiladi. Modelni turli geografik kenglamalarga (masalan, ^ = 90°, 23°27',o° kenglamalarga) moslab,
o‘zgarishi bilan yulduzlar osmonining ko‘rinishini sutka davomida o'zgarib borishini namoyish qilish mumkin.