Fizika va astronomiya

Амом1у 1 iim h ii lie h и lar	Asosiy prinsiplar
Asosiy tavsiflash usuli
Maltulyniiliig ii/luk'ii/ligi; Iblk mnyiliuinlng ninildiyligi; va vm|innig niibiyligi Mlmli vii htg' 1япislilhi и1111g ii/luk*l/ligi. inn>i'In energiyasining ti'h luivi, ll/lk i |i ни и i In 111 i ng lnvni liuiiligi vii h.k.	liynshteynning nisbiylik prinsipi; Y orug‘lik tezligining doimiyligi; inersiya va tortishish- ning ekvivalentligi; mexanika va elektro- dinamika orasidagi moslik; sababiyat va h.k.	Relyativistik

Olmnning elektrodinamik manzarasi




I I/iknning keyingi rivojlanishi, damning elektrodinamik mnn/inii'.ini cheklanganligini ko'rsatdi. Materiyani kontinual tarzda linthunish, tajriba natijalaridan kelib chiqqan zaryad, massa va mu Innishning diskretlik xossasi asosida atomning turg‘unligini, lining Npcknlarini hamda radioaktivlikni tushuntirib bo‘lmadi. NnH|mln, oliimning elektrodinamik manzarasini cheklanganligini kii'iHwIiivi hl diilillar paydo o‘Idi. Bular damning yangi fizik innn/tutmi bo’lgiin damning kvantoviy-maydon manzarasini puydo 1ю'IMilga i>lib kcldi.

Olumnllig kvimtoviy-maydon manzarasi korpuskular va luillllnuiil iMNWiiilar bir biriga zid kelmasdan, aksincha, bir-birini lil'ldlrudl. (HrtlllliIng bu yangi fizik manzarasiga XX asming himlilnrldn Plank, I'ynMigtcyn va Borlar asos solishgan bo‘lib, uning *hakllanhlil Dr llrnyl, Slirymlinger, Geyzenberg va Diraklaming hlilnrl hllnn hng'llq.Olamning kvantoviy-maydon manzarasi rivojlanishining birinchi bosqichida, materiya tuzilishining korpuskular-to‘lqin xossalari bilan, materiyani fazo-vaqt xossalarini bog‘lovchi nazariyalar orasida bog‘lanish yo‘q edi. Asta-sekin kvant mexanika hamda kvant elektrodinamikalaming paydo bo'lishi tufayli, olamning kvantoviy-relyativistik manzarasi yuzaga keldi. Bu manzara o‘zidan oldingi fizik manzaralardan bir qator jihatlari bilan tubdan farq qiluvchi murakkab qarashdir. 15.3 - jadvalda olamning kvantoviy-maydon manzarasining asosiy belgilari keltirilgan.

Asosiy tushunchalar	Asosiy prinsiplar	Asosiy tavsiflash usuli
Nurlanishning diskretligi; ta’sir kvanti (h), materiyani zarra- to‘lqin xususiyatlarining birligi; zarralar uchun to'lqin tenglama; fizik maydon - kvantlar majmuasi; o'zaro ta’siming almashinish tabiati; virtual va antizarralar mavjudligi; elementar zarralaming o‘zaro ayianishlari va h.k.	Kvantlash; noaniqlik munosabatlari; kuzatishning nisbiyligi; to‘ldirish, moslik, izchiilik; sababiyat (kvantomexanik va b.)	Kvantoviy

Olamning kvantoviy-maydon manzarasi


15.3- jadval




Hozirgi olamning zamonaviy ilmiy manzarasi o‘z-o‘zini rivojlantirish prinsipiga asoslangandir. Bu jarayonda, tabiiy - ilmiy bilimlar, gumanitar va falsafiy bilimlar asosida olamning yagona, zamonaviy tabiiy - ilmiy manzarasini yuzaga keltiradi.

Pedagogika oliy o‘quv yurtlarida fizika o‘qitishning asosiy metodologik vazifasi bo‘lib, o‘quvchilarda olamning zamonaviy fizik manzarasiga taalluqli tushunchalami shakllantirishdan iborat. Shuning uchun quyi kurslardan boshlab, o‘quvchilarga fizikaning metodologik masalalari to‘g‘risida tushunchalar berib borish kerak. Ularga misol qilib, quyidagilarni ko‘rsatish mumkin.I Olaniidiig liirligi va moddiyligi. Hozirgi ilmiy nuqtayi na/niga k<> hi. bizni o'tab turgan olamda materiyaning turli-tuman 'linkllail ihiiv|ihI Olatnning birligi uning moddiyligida, hiHlhaliniiing ozaio bog'liqligida, materiya harakat qonunlarining HiHiin11 у Ilg иlii deb qaraladi.

I l/lkn nuqtayi nazaridan, materiyaning xilma-xilligini asosan Ikki tinцп modda va maydon ko‘rinishga keltiriladi. Modda - iiuilci Ivailing atoin-molekular va plazma ko‘rinishdagi turidir. Mhv’Ioii ‘’''ii. tnoddalarni tashkil qilgan zarralami tarkibiy tizimga hlilktlil-ih xossasiga ega bo‘lgan o‘zaro ta’sirlardir. Fizik maydonlar vii iiinddiiliii, tarkibiy elementlarini bir-biriga aylanuvchanligi, koipiiskulnr to'lqin xossalari, tuzilishini saqlanish qonunlariga lio'ysiniishi bilan o'xshashdir.

9. 
   Materiyaning harakati. Harakat, materiyaning asosiy xhhhhhI vii lining yashash shakli bo‘lib, uning o‘zi kabi yo‘qolmaydi vii yo'qdnn boi bo'linaydi, balki birturdan ikkinchisiga o‘tadi.
   

Matciiyn harakatining fizikaviy shakllariga quyidagilar kiradi: iiwxiiiilk, hxlqlik. clcktromagnit, yadroviy, elementar zarralaming o'/ato aylmihlilnii vii boshqalar. Harakat manbalarining aniq shakli Ihi'llb, iiimlilly iibyektlmning o'zaro ta’sirlari hisoblanadi. Hozirda IlflhflftN iiih'Iiiiii ho'lgan tiihinfdagi gravitatsion, elektromagnit, hutll*i/ va kinhll liiiidiiincnliil o'zaro ta'sirlar niavjud bo'lib, ulami |ih 1нч||<111nli u’llldn kiiiin ishliu olib borihnoqda. Hozircha, ulardan kin Ind/ va rickfioinagnit o'zaro ta’sirlargina birlashtirilgan.

9. 
   MHtcriyiining asosiy yashash shakllari. Materiyaning й*оч!у yashasli shakllari bo'lib, harakat, fazo va vaqt hisoblanadi. I й/h va vaqt to'g'risidagi fizik tushunchalar maxsus nisbiylik 11й/й1|уа^|'1ц|| ko'ra. o'zaro bog'liq bo'lib, to'rt o'lchamli kt nil Iniiuni nl hostl qiludi. Fazo va vaqtning o'zaro bog'lanishi, fazo- vaql MiiuinliiiI, nintci iyuning harakati va uning tuzilishiga bog'liq Йй1)11|||||| ко'rxiiladi
   

4. 
   MaUrlymiiiig yo'qolinasligi va yo'qdan bor bo'lmasligi. MNlerlynnlng Ini xos'.nsi va uning tuzilishi to'g'risidagi hozirgi iMsttvvurlar, Inblalsliunosllkning fundamental konsepsiyalaridan bo'lib hlMoblnniidl. Matciiya va harakatni yo'qolmasligining umu- tiily piinslphii o’llnli eknnligini, tabiiy fanlar, birinchi navbatda II/Ikiula saqlanish qonunlarining tnavjudligida ko'rish mumkin.Qonuniyat va sababiyat. Olamdagi barcha hodisalar ma’- lum bir sababga ko‘ra va qonuniyat bo‘yicha yuz beradi. Sababiyat, real olamdagi umumiy sababiyatni oydinlashtirib, uni turli shakllarda bo‘lishini ko‘rsatadi (bir qiymatli yoki ehtimoliy sababiyat). Sababli bog‘lanishlar tabiatda mavjud bo‘lib, moddiy obyektlaming tarkibi va xossalari orqali aniqlansa ham, ular sababli bog'Ianishga egadir. Jumladan, mexanik harakatga kelsak, yuqlorida aytilganday, harakatning sababi tashqi ta’sir bo‘lsa, issiqlik, yadro, elektromagnit harakatlarda esa boshqacha bo‘ladi.
   

Harakatning har bir shakliga mos qonuniyatlar bo‘lib, ular umumiylik darajasi bo‘yicha farq qilishi mumkin. Masalan, fizikadagi dinamik va statistik qonuniyatlar hamda makroskopik jismlaming harakat qonunlarini mikrozarralaming harakat qonunlaridan farq qilishini misol qilib ko‘rsatish mumkin.