Fizika va astronomiya

16.1-rasm.

• 
  demonstratsion va laboratoriya termometrlarining o'lchash aniqligini, shkalalaming bo‘linishini va temperaturani o‘lchash chegarasini toping;
  
• 
  rasmdagi blok - sxemadan foydalanib, kerakli tushunchalami solishtiring va ulaming mantiqiy bog'lanishini aniqlang;
  
• 
  tushunchalaming farqlarini topish bo'yicha quyidagi vazifalami bajaring:
  

1. 
   jismlaming ichki energiyasini o‘zgartirishning turli у o‘liar ini va ulaming farqini ayting.
   
2. 
   issiqlik almashish turlarini bir-biridan farqini toping; issiqlik o‘tkazuvchanlik va konveksiya; konveksiya va nurlanish; issiqlik o'tkazuvchanlik va nurlanish.
   

4. 
   Issiqlik almashish turlarining barchasiga tegishli bo‘lgan umumiy belgilami toping.
   
5. 
   Sonli o‘zgaruvchilardan sifatli o'zgarishga o‘tish prinsipiga ko‘ra, qaysi parametming o‘zgarishi ichki energiyani o‘zgarishiga qulay sharoit yaratishini aniqlang. Misollar va tajribalar yordamida ko'rsatishga harakat qiling.
   

Analiz yoki tahlil qilish

1. 
   .Tahlil obyektini va tahlilning maqsadini aniqlang.
   
2. 
   .Obyekt va hodisani muhim qismlarga ajrating hamda bir-biri bilan bog‘liq bo‘laklarga bo‘ling.
   

3. 
   .Ajratilgan bo‘laklaming o‘ziga xos belgilarini aniqlang.
   
4. 
   .Ayrim bo'laklar orasidagi bog‘lanishlami va ulaming bir- biriga ko‘rsatadigan ta’sirini aniqlang.
   
5. 
   .Xulosa chiqaring.
   

Ushbu aytilganlami amalga oshirish uchun quyidagi topshiriqlarga murojaat qilaylik:

1. 
   .Quyida keltirilgan obyektlardan birini tanlang:
   

1. 
   stolda menzurka, termometr, kalorimetr, stakan turibdi. Suyuqlikning temperaturasini o‘lchovchi asboblami tanlab oling;
   
2. 
   laboratoriya ishini bajarish yoki eksperimental masalani yechish uchun tayyorlangan asboblar va materiallaming ichida ortiqchalari bor, ulami ajratib qo‘ying.
   

2.O‘quvchilaming ikki guruhiga shimoliy va janubiy rayonlarda bino qurishni loyihalashtirish topshirilgan. Berilgan chizmadan keuikli issiqlikni himoya qiluvchi materialni tanlab olish kerak: g'lsht, yog‘och, temir-beton, oyna, keramzit, shlak, oyna paxtasi, kiygiz va alyumin.

< Adabiyotlardan asosiy fikmi, matematik ifodalami, misollami v

•I.Yangi material oldin o‘tilgan materiallar bilan qanday bog'langanligini ko‘rsating.

S.Quyidagi savollarga javob bering: Jismni tashkil qilgan zarralarning harakat energiyasi va ulaming o‘zaro harakat energiyasi, jismning ichki energiyasini tashkil qiladimi? «Jismning zairalari o'zaro harakatlanishgani uchun u ichki energiyaga ega bo* ladi» - deyish to‘g‘rimi? Jismning kinetik energiyasi ichki eiicrgiyn bo'la oladimi? Jismning ichki energiyasi bilan potensial cnergiyaning farqi nimada?

(i.Quyidagi tahlillardan sabab va natijani toping, ulami bir- birign ninsliishtiring:

n) molekulaning massasi juda kichik bo‘lgani uchun, bitta molcknliiniiig kinetik va potensial energiyalari ham kichik. Ammo | hmdngi iik tick к lularn ing soni juda ko‘p bo‘lgani uchun, jismning I» hkl i'ik'i111vuil hum kntln ho'laili, chunki ichki energiya barcha imihkiilnhiinlng klnrttk vu potensial cncrgiyalarining yig‘indisiga 1»пц;

It) |lMiinlng tciiipci at in nsini oshirsak, lining ichki energiyasi hiim oiiadi, chunki (enipeiahini ortganda jisin zarralarining issiqlik o’ltiuhii lezligi oitadi, natijada zarralarning kinetik energiyasi ham < n Indi;

d) jismni sudrab yoki egib, qisib ish bajarish orqali uning ichki cneigiynsini o'zgartirish mumkin.

/. Jismning ichki energiyasini o‘zgarishi tajribada kuzatilgan bo lsin. lining o'zgarishiga sabab qaysilar: jism temperaturasining o’zgniishi; jism molekulalarining issiqlik harakat tezligining n’/gaiishi; issiqlik almashish; jism ustidan ish bajarish; kimyoviy icnksiya tulayli.

8. 
   (Juyidagi aytilganlar to‘g‘rimi?
   

1. 
   issiqlik almashish bo‘lsa, jismning ichki energiyasi o’zgaradi;jismning ichki energiyasi o‘zgardi, demak, issiqlik almashish yuz berdi.
   

8. 
   Modda zarralarining harakati issiqlik o‘tkazuvchanlikning sababi bo‘la oladimi?
   
9. 
   Quyida aytilganlaming qaysi biri to'g‘ri:
   

1. 
   konveksiya - gaz va suyuqliklaming oqimi bilan energiya uzatilishining sababi;
   
2. 
   gaz va suyuqliklaming oqimi bilan energiya uzatish, konveksiyaning sababi;
   

4. 
   konveksiya - gaz va suyuqliklaming oqimi bilan energiya uzatish.
   

8. 
   Quyidagi fizik hodisalaming sabab-oqibat bog‘lanishlarini tahlil qiling:
   

1. 
   havo plita yoki lampa bilan tutashsa isiydi;
   
2. 
   havo isiganda kengayadi, shuning uchun hajmi ortib, zichligi kamayadi;
   

d) issiq havoning zichligi sovuq havonikiga qaraganda kichik, shuning uchun issiq havo yuqoriga ko'tariladi.

8. 
   Issiqlik miqdorini isitilayotgan moddaning turiga, uning massasiga, temperaturaning o‘zgarishiga bog‘liqligi, sabab-oqibat bog‘lanishga kiradimi?
   
9. 
   O‘tin yonganda energiya ajralib chiqishining sababini tushuntiring.
   
10. 
    Quyidagilami tahlil qilib, sabab-oqibat bog‘lanish to‘g‘ri ko‘rsatilganini ajrating:
    

1. 
   energiya yo‘qolmaydi va paydo bo‘Imaydi, u bir turdan ikkinchi turga aylanadi yoki birjismdan ikkinchisiga uzatiladi;
   
2. 
   energiya yo‘qolmaganlikdan va o‘z-o‘zidan paydo bo‘lma- ganlikdan, u bir turdan ikkinchisiga o‘tib turadi yoki bir jismdan ikkinchisiga uzatiladi.
   

d) Olam evolutsiyasiga tegishli «Katta portlash» nazariyasi asosida topilgan «relikt» nurlanishni qanday tushuntirasiz va uni qaysi olimlar aniqlagan?

8. 
   Jism qattiq holatdan suyuq holatga, undan gaz holatga o‘tganda ichki energiyaning ortishini, aksincha, gazdan suyuqlikka va undan qattiq holatga o‘tganda ichki energiyaning kamayishini tushuntiring.Quyidagi savollarga javob bering:
   

1. 
   kristall jismlar eriyotganda temperaturaning o‘zgarmay turishining sababi nimada?
   
2. 
   Nima uchun massasi 1 kg bo‘lgan jismning ichki energiyasi, ki istallashish temperaturasidagi suyuq holatda va qattiq holatda i nil icha bo‘ladi?
   

8. 
   Suyuqlikning qaynash holatida temperaturaning o‘zgarmay liirishiga sabab nima?
   
9. 
   Quyidagi savollarga javob bering:
   

1. 
   qish kuni tashqarida turgan metall, yog'ochga qaraganda sovuqroq tuyuladi. Nima uchun?
   
2. 
   qanday temperaturada metall yoki yog'och bir xil isitilganday seziladi?
   

4. 
   nima uchun simni egib yana to'g'rilaganda egilgan joyi qiziydi?
   
5. 
   Yer har doim kosmik fazoga energiya nurlantirib turadi. Nima uchun Yer muzlab qolmaydi?
   

Sintez - Birlashtirish

I I ikrlash amalining maqsadini aniqlang.

Ajrntilgan ayrim qismlar nima asosida birlashtirilishini toping.

* I’icdnici yoki hodisaning ayrim qismlari orasida qanday bog' litui'.liIni и i amalga oshirish mumkinligini va ulaming ahami- Viillnl niiiqlang.

J lliilashtirishni amalga oshirib, olingan ma’lumotni reja k<>‘iinishga kcltiring va ta’rillang.

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, quyidagi mavzular bi>‘ yii Ini.

it) Yerda Quyosh energiyasidan foydalanish;

I») hsiqlik alinashish va o‘simliklar dunyosi;

d) Iviiqlik alinashish va hayvonot olami.

Ko'iMilllgan mavzular bo'yicha quyidagilami bajaring.

I Nliite/lashga qo'yiluvchi talab va eslatmani - ko‘rsatma htt'ylvlw nyllh bcrisli malnini tuzing.

» Illi qaiu ha manbalardan (o‘quv va ilmiy-ommabop adabi- yotlnr, konipckl, ga/ela va jurnallar, radio, televideniye, internet va bothq.) loydalanib. yuqoridagi mavzular bo‘yicha referat yoki ina'iu/ii miitnlni fayyoilang.

Klassifikatsiya

1. 
   .Klassifikatsiyaning maqsadini aniqlang.
   
2. 
   .Ajraluvchi qismlami yoki sinflami ta’riflang.
   
3. 
   .Sinflarga ajratishning asosini aniqlang.
   
4. 
   .Berilgan asos yoki belgi bo‘yicha sinflarga bo‘lishni bajaring.
   

5.Klassifikatsiyaning natijasini tekshiring.

Ushbu ko‘rsatmalar bo‘yicha quyidagilami bajaring:

1. 
   O‘quv materiali bo‘yicha adabiyotlarda berilgan hodisalami, qonunlami va asboblami ajratib yozing.
   
2. 
   O‘qilgan materialga tegishli masalalami masalalar to‘p- lamidan toping, ulami sizning fikringiz bo‘yicha murakkabligiga qarab joylashtiring.
   

d) Hayot tajribasida kuzatganlaringizni, olgan bilimingizdan foydalanib issiqlik o‘tkazuvchanlik, konveksiya, nurlanish bo‘yicha quyidagi jadvalga yozing.