Fizika va astronomiya

Nazorat savollari:

1. 
   Pedagogika oliy o‘quv yurtlarida umumiy fizika kursini o‘qitishning umumiy masalalarini tushuntiring.
   
2. 
   Umumiy fizika kursini o‘qitishning xususiy masalalari nima?
   
3. 
   Umumiy fizika kursining qaysi bo‘limlarini o‘qitish metodikasi yaxshi ishlangan?
   
4. 
   Umumiy fizika kursining bo‘limlarini o‘qitish metodikasi bo‘yicha qanday dissertatsiya ishlari bajarilgan?
   
5. 
   Umumiy fizika kursining bo‘limlaridan amaliy mashg'ulotlar o‘tkazish bo‘yicha qanday dissertatsiya ishlari bajarilgan?
   

18 - §. Umumiy fizika kursini o‘qitishda ma’ruzaning roli
va ma’ruzachining mahorati

Ma’ruza - lotincha «Lektio» degan so‘zdan olinib, u o‘qish degan ma’noga ega, ya’ni oliy o‘quv yurtida o‘qitishni uyushtirishning bir turi bo‘lib hisoblanadi. Ko‘pchilik hollarda, ma’ruza oliy o‘quv yurtlarida o‘qitishning boshqa turlarini, ya’ni imuiliy mashg'ulotlar, laboratoriya praktikumi, seminarlaming iiiiizmuni va ularni uyushtirishni belgilab beradi.

Muzmuni va ma'nosigu ko'ra, ma’ruza o’zining ta’siri bo‘yicha o'qliiiihnlng hoshqn turlnridiin yuqori turadi va ma’lumot berishning гпц Mimniiili inuli hisoblnnndi. Ma’ruzaning fizika o‘qitishdagi roli vn u'tnl qiiyidngilnr bilan aniqlanadi:

itin'iii/iiiii kcrakli namoyish va texnik vositalardan loydiilanih, katla auditoriyalarda o'qish niumkin;

ma'ruzachining jonli so‘zi ilmiy ma’lumotlarni «jonlantirib», ularni oson lushunishga inikon yuratadi;

nin'iu/iidii o'quvchilarning islii faol lashtirilib, ularni o'ylnMign vn hkilnshgn inajbur qihivchi inuammoli vaziyatlami yu/ngn kvllnhli mumkin,

uin'iu/u o'quvdiilnigii ilmiy yangiliklar va axborotlami (uiliiuini h 'JinkIdn yctknzishga imkon beradi;

11111'111/11 o'quvchilarning o‘quv faoliyatiga g‘oyaviy yo‘nalish bmshni tn’niinlaydi hainda o‘quv materialini texnika va ishlab chiqarish bilan bog'laydi;

mn'ruza, ayrim hollarda, o‘quv adabiyotlar kam yoki yo‘q bo'lgniuln judii zarur, chunki uni o'qishda adabiyotlarda bor narsalar hayon qlllnlliglnii qolinasdnn, balki o'quvchilar tushunishi va bilishi *||й11 ho'lgnii niiilvr nil Ini bay on qilinadi;

nui'iu/n, n'quvcliilarning mustaqil ishlariga yo'nalish beradi, ndiihiyodiu 111 lahlil qilish va ular bilan ishlash malaka va ko'uikmakuini shakllantiradi;

ma’ruzaning sifati o‘quvchilaming predmetga bo‘Igan inunosiibatiga bog‘liq: yaxshi ma’ruza ulaming ilm-fanga bo‘lgan ql/iqiNhini oshirsa, yomon ma’ruza ulaming qiziqishini so‘ndiradi, ilciunk. nsosiy javobgarlik o‘qituvchining tayyorgarligi, ilmiy Nnlohlynli vn pcdngogik mahoratiga bog‘liq.

Mn'lumki, iiia’iuzada asosan nazariy materiallar: fizika kurdililiitf iiMimiy g'oyalari, tushunchalari, qonunlari, nazariyalari va Niuelly Inlblg'ign c'tibor qaratiladi. Demak, ma’ruza mazmunini to'g'rl Innlnili, uni lizinili tushuntirish hamda boshqa mashg‘u- lollnnln imiNtnlikiiniliuiishini ta’minlash, har bir o‘qituvchi- mii'iu/nchiiiing vnzilasidir.

Boshqa o‘quv mashg‘ulotlari kabi ma’ruza ham o‘quvchilarga bilim berish, tarbiyalash va rivojlantirish funksiyalarini bajarishi lozim. Zamonaviy oliy o‘quv yurtlaridagi ma’ruza didaktik nuqtayi nazardan o'zining mazmuni va 0‘tkazilisjii bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. 
   Predmetga kirish tarzidagi ma’ruza.
   
2. 
   Umumlashtiruvchi yoki obzor ko‘rinishidagi ma’ruza.
   
3. 
   Yangi fanlami o‘qitish bo‘yicha ma’ruza.
   

Predmetga kirish tarzidagi ma’ruza fizikaning quyidagi bo‘limlari bo‘yicha: mexanika; molekular fizika va termodinamika; elektromagnetizm; atom, yadro va elementar zarralar fizikasi bo‘yicha 1-2 soatga mo‘ljallangan bo‘ladi. Bunday ma’ruzada, o‘qituvchi o‘quvchilami fizikaning mazkur bo‘limlari bilan tanishtirib, ulaming ilmiy tadqiqot metodlari, rivojlanish tarixi, asosiy ilmiy g’oyalari, amaliy tatbig‘i va mavjud adabiyotlar bilan tanishtiradi.

Obzor yoki umumlashtiruvchi ma’ruza, odatda, fizikaning mazkur bo’limini o’qitishni yakunlashda o’qilib, asosan, o‘tilgan materiallarni qisqacha takrorlash va umumlashtirishdan iborat bo‘ladi. Ma’ruzachi bunday ma’ruzani o‘qishda eng zarur, bo‘limning muammoli va boshqa muhim masalalariga to‘xtalib, unga tegishli so’nggi yutuqlarni bayon qilishi maqsadga muvofiqdir.

Yangi fanlami o‘qitish bo‘yicha ma’ruza, mutaxassislikka bevosita bog‘liq bo‘lgan maxsus kurslar bo‘yicha o‘qilib, uning asosiy maqsadi o‘quvchilami:

• 
  tanlagan yo‘nalishi bo‘yicha yuqori malakali mutaxassislar qilib tayyorlash;
  
• 
  kelajakda o‘zi uchun ilmiy tadqiqot yo‘nalishini aniqlash;
  
• 
  fizikadagi mavjud ilmiy-metodik muammolar bilan tanishti- rishdan iborat.
  

Ma’ruzaning sifati va samaradorligi birinchi navbatda, ma’ruza- chining ilmiy eruditsiyasiga, dunyoqarashiga va pedagogik maho- ratiga bog’liq. Bu yerda quyidagicha savol tug‘iladi: Ma’ruzaning sifatini qanday ko'rsatkichlar bilan baholash mumkin? Ular quyida- gilardan iborat:

1. 
   Ma’ruzaning mazmuni, ilmiy-metodik darajasi, g‘oyaviy yo‘nalishi, dialektik prinsiplar asosida tushuntirilishi, g‘oyaviy niiqliiyi nazaming maxsusligi, metodologik jihatlaming bo‘lishi va iilaining to’g'ri talqin qilinishi va boshqalar.
   
2. 
   Mii'ruziini o'qish mctodikasi - uning tuzilishi va bayon qilish mnntiqining nniqligi, barcha yangi atamalaming tushuntirilishi va o'qiivr hilingu yelih borishi, asosiy qo‘shimcha adabiyotlaming k<i’iwillilislii va o'tilayotgan materialni ularda asoslanishi hamda bayon qilinishi, asosiy materiallami ajratib ko‘rsatilishi va asosla- nislii, o'lilgan material™ mustahkamlash usullaridan foydalanish, liar bir savolga berilgan javoblami umumlashtirish, ma’ruza iiintciinliiii muammoli bayon qilish va boshqalar.
   

I < )'quvi hiliirniiig laoliyatini boshqarish. Ma’ruza jarayonida o'quvi hlhudim keutkli qismini yozib olishni talab qilish vatekshirib boil Ji tiiiiiui nil hlsoblniiiuli. Ma’ruzaning kerakli joylarini yozib olkligH Inikoii yiuiilish in him, uni bayon qilish sur’atini o‘zgartirish, doikiign yo/i'.h, kerakli gral'iklarni chizish, ta’rif va qoidalami inkioi lush lozim. Ma’ruza yoki amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilar- nhig dallnrhiriga nazar tashlab borish, yozgan va yozmaganini lekshitib borish samarali hisoblanadi. O‘quvchilaming diqqatini uhhlnivchi va c’tiborini kuchaytiruvchi usullardan foydalanish, Vrt'nl kutilnuigau suvollar bcrish va ularga jalb qilish, turdosh । »i ₽d il let Ini 111 n g o'quv niatcrialhirini cslalish maqsadga muvofiqdir. O'qnvvlliliiigii mn’iuzii o'qish jarayonida savol berishga ruxsat bcilull va slinioli ynralish kcrnk.

• 
  I. Ma’ruzachilar lo'g'risida ma’lumotlar. Predmetni bilishi. G'oyaviy ishonchi, emotsiyasi, tovushi, diksiyasi. Fikrlarining iiniqligi va lo'g'riligi. Tashqi ko‘rinishi. Auditoriyada o‘zini tuta bilishi, uni boshqara olishi va muloqotda bo‘lish mahorati.
  
• 
  i. Mu’ruzani yakunlash va xulosa chiqarish hamda axborot berishga bog'liqligi, tarbiyaviy ta’siri, rivojlantirish funksiyasi va didnklik maqsadga erishilishi.
  

Yiirtimizning oliy ta’lim muassasalari tarixida o‘zining ll/lkudiin ma’ruzasini yuqori ilmiy-metodik darajada o‘qigan peduyoglni' lo’g'risida ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir. Shimi la’kidlash lozimki, agarda ma’ruzachi o‘zining sohasini ycluk olimi bo'lsa va ma’ruzalarni yuqori ilmiy-metodik darajada o’qisu hamda o'zining predmeti bo'yicha darslik yoki o‘quv

qo‘llanmalar yaratgan bo‘lsa, ushbu ma’lumotlar o‘quvchilami predmetni to‘laqonli o‘zlashtirishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Albatta, ma’ruzachilik mahorati osongina shakllanib qolmaydi, buning uchun astoydil tinimsiz mehnat qilish zarur, o‘z ustida uzluksiz ishlab, o‘zining predmetiga tegishli adabiyotlar, o‘quv- metodik qo‘llanmalar va turli jumallarda chop etilgan maqolalar bilan tanishib borish kerak. Demak, ma’ruzachining mahorati bevosita lining o‘ziga bog‘liq. Jumladan, bu to‘g‘risida mashhur pedagog A.P.Minakov quyidagicha yozgan: Oliy ta’lim muassasa- lari o‘qituvchilariga quyidagi talablami qo‘ygan:

• 
  olimlik eruditsiyasi;
  
• 
  ilmiy fikr yuritishning yetarli darajada ekanligi;
  
• 
  ilm-fanga bo‘lgan qiziqishi va uning yutuqlariga quvonchini ko‘rsata olish mahorati;
  
• 
  yuksak darajadagi odamgarchiligi va insonparvarligi;
  
• 
  yoshlarga bo‘lgan ishonchi va g‘amxo‘rligi.
  

O‘quv-tarbiyaviy jarayonning samarali bo‘lishi, uningcha quyidagilarga bog‘liq:

• 
  bilim berish jarayonida o‘quvchilami sevishi va rag‘batlantira olishiga;
  
• 
  o‘zining predmetiga va prinsiplariga ishonchliligiga;
  
• 
  o'ziga zarur bo‘lgan murakkab talablami qo‘ya bilishiga;
  
• 
  pedagog sifatida o‘z ustida tinimsiz ishlashiga va boshqalar.
  

Har bir ma’ruzaning sifati, ko‘pchilik hollarda uning tarkibiga, material mazmunini tanlash va o‘tkazish metodikasi bilan aniqlanadi. Ushbu masalalami qisqacha ko‘rib o‘taylik. Har bir ma’ruzada quyidagicha tarkibiy elementlarning bo‘lishi shart: mavzu, maqsad, ma’ruza rejasi va undagi kirish, asosiy qism va xulosalar.