“Fizika” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun Xayrullayev Sardor Shayxiddin o’g’li Qattiq sorbentlarning klassifikasiy va ularning fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish mavzusidagi

Ionalmashuvchi sorbentlar
Bularga suvni yumshatishda qo’llanadigan tabiiy sorbent glaukonit qumi kiradi. Ammo glaukonit qumning jiddiy kamchiligi bor: shimish qobiliyati yoki almashish hajmi nisbatan past, yana bir kamchiligi ionalmashish jarayonida sorbentda hosil bo’lgan tuzlar eritmaga o’tib, taxlilga xalaqit beradi.
Texnikada sun’iy ionalmashuvchi sorbentlar qo’llaniladi, chunki ular tabiiylarga nisbatan shimilish hajmi ancha yuqori va faqat kationlarni emas, anionlarni ham almashadi. Bunday sorbentlarga sulfat – ko’mir kiradi. Ushbu sorbent qora rangli yaltiroq har xil shaklga ega zarrachalardan iborat bo’lib, antratsitni eslatadi. Uni yarim sun’iy mahsulot deyish mumkin, chunki tabiiy xom ashyodan olinadi. Sulfo-ko’mir yog’li toshko’mirdan olinadi, ularga kuchli sulfat kislotasi bilan yuqori haroratda ishlov beriladi. Toshko’mirning organik moddasi bunday ishlov berilgach, – SO₃H– gruppasini biriktiradi va undagi vodorod qo’zg’aluvchandir. Ana shu ion metall ioniga almashish xususiyatiga ega.


R – H Q NaOH –> R – Na Q H₂O

Suniy ionalmashuvchi materiallar, ionitli smolalar, polimerizatsiya yoki monamerlar kondentsiyasi yordamida olinadi.

Bunday molekulaning agregati kationit – smolaning (K) zarrasini tashkil qiladi. Vodorod ioni nafaqat zarraning yuzasida bo’ladi, balki uning tuzilishi hajmiga ham kiradi. Ionalmashuvchi smolaning zarrasi suvda shishadi, boshqacha qilib aytganda suv zarraning tuzilishiga kiradi, bu bilan ionalmashuvchi turkumlarda vodorod atomini butun hajmda ionlaydi va ular o’rniga zarralar ichiga kiruvchi metall ionlari o’rnashadi. Shuni bilish zururki, ionalmshuvchi smola zarrasi ko’mir yoki silikagel kabi qattiq g’avakchalarga ega emas. Suv bilan metall ionlari smola zarrasiga polimer molekulasini surib, (jelatina kabi) kirib oladi. Suv qattiq suyuqlikda erigani kabi ionalmashuvchi smolada eriydi. Tarkibida gidroksil bo’lgan smolalar haqida ham xuddi shunday fikrni aytish mumkin. Bu tuzilishda katta qo’zg’almas smolaning molekula kationi bo’lgan va u bilan bog’langan almashinish hususiyatiga ega ON guruhlarini saqlagan malekulalar – anilnitlardir (A).
KU – 1 kationiti. Xom-ashyo sifatida sintez uchun sulfo – fenol va formaldegd ishlatiladi.
Bu jarayonda ko’p sulfofenol va formaldegid molekulalari qatnashishi mumkin. Sulfoguruhdagi vodorod ioni qo’zg’aluvchandir. Hosil bo’lgan smola-kationalmashuvchidir.

Sopolimer suv bilan birikib KU-2 kationiti hosil bo’ladi.

Kationt KU-2.Bu kationit sopolimerizatsiya usuli bilan olinadi. Xom-ashyo sifatida stirol va divinilbenzol ishlatiladi.
Stirol molekulasi divinilbenzolning har bir sonli molekulasi bilan birikishi mumkin. YAIonitning xususiyatlari birikkan mulekulalar soniga bog’liqdir. Qancha ko’p molekula birikkan bo’lsa, smola shunchalik mustahkam hisoblanadi.
Sulfat guruhi bo’lgan kationitlar sulfokislotali kationitlar deyiladi. Karboksil va gidroksil gruppali kationitlar bor. Hozirgi paytda turli xil kationitlar ishlab chiqariladi.
Kationitlar Aktiv gruppalari
KU-1, KU-2, SDV-3 -SO₃H
RF, KF-1, KF-4 -PO₃H₂
AR – AsO₃H₂
KU-6, KVU-1 -SO₃H – COOH
KFU -COOH, -OH
Sun’iy usullarda olingan qattiq, yaltiroq, och rangga ega bo’lgan zarralar anionalmaquvchi smolalar, polimerlarni aminlashtirish yo’li bilan olinadi.
AV-17 anionitni tayyorlashda stirol va divinilbenzolning xlormetilli sopolimeri ishlatiladi. Bu polimerni aminlashtirib anionit olinadi.
Anionit kislotalar bilan ham reaktsiyaga kirishishi mumkin.