Fizika kursi



Download 2,6 Mb.
Pdf ko'rish
bet261/268
Sana11.01.2022
Hajmi2,6 Mb.
#348187
1   ...   257   258   259   260   261   262   263   264   ...   268
Bog'liq
fizika kursi

 

24.2-§. Elementar zarralar 

 

 

Hozirgi vaqtda barqaror bo‘lgan va o‘rtacha yashash vaqti 10



-17

s 

dan  kam  bo‘lmagan  35  ta  elementar  zarra  mavjud.  Bulardan  tashqari 

o‘rtacha  yashash  vaqti  10

-22

÷

10



-23

s  bo‘lgan  rezonanslar  deb  ataladigan 

100 dan ortiq zarralar ham mavjud. 

 

Barcha elementar zarralar tinch holatdagi massasi, elektr zaryadi, 



o‘rtacha  yashash  vaqti  va  boshqa  ba’zi  fizik  kattaliklari  bilan 

xarakterlanadi. 

 

Elementar  zarralarni  ularning  tinch  holatdagi  m



0

  massalariga 

ko‘ra quyidagi 4 guruhga ajratish mumkin: 

1.

 



Fotonlar (m

0

=0); 

2.

 



Leptonlar yoki yengil zarralar (0

0



e

); 


3.

 

Mezonlar yoki o‘rta og‘irlikdagi zarralar (m



e



0



r

);  


4.

 

Barionlar yoki og‘ir zarralar (m



r



o



d

); 


bu yerda m

e

, m

r

 va m

d 

 lar mos ravishda elektron, proton va deytron (og‘ir 

vodorod yadrosi) ning  tinch holatdagi massalari. Barionlar o‘z navbatida 

yana nuklonlar va giperonlarga bo‘linadi.  

Hozirgi  vaqtda  deyarli  barcha  zarralarning  (foton,  pinol-mezon 

va etamezon dan tashqari) antizarralari mavjudligi aniqlandi. Antizarrani 

belgilash  uchun  zarraning  belgisidan  foydalaniladi,  faqat  belgi  tepasiga 

chiziqcha  qo‘yiladi.  24.1-jadvalda  zarralar  va  ularning  antizarralari 

keltirilgan. 

24.1 – jadval. 

Belgisi

 

Zarralar



 

nomi


 

zarra


 

antizarra

 

Tinchlikdagi 



massa, MeV

 

Yashash 



doimiyligi, 

s

 



 

Foton


 

γ

 



0

 

Barqaror



 

 

Leptonlar



 

 

 



elektron

 

e



-

 

e



+

 

0,511



 

Barqaror


 

Myumezon


 

µ

-



 

µ

+



 

106


 

2



10

-6

 



neytrino

 

ν



 

ν

~  



0

 

Barqaror



 

 

Mezonlar



 

 

 



Pi-mezon

 

π



+

 

π



-

 

140



 

2,6


10

-8



 


 

412


Pi-nol-mezon

 

π



0

 

135



 

0,8


10

-16



 

Ka-mezon


 

k

+

 

k

-



 

491


 

1,2


10

-8



 

Ka-nol-mezon

 

K

0

 

к

0

 



498

 

10



-10

-10


-8

 

eta-mezon



 

η

 



549

 

2,4



10

-10



 

 

Barionlar



 

 

 



proton

 

ρ



 

ρ

 



938,2

 

Barqaror



 

neytron


 

N

 



N

~

 



939,6

 

0,9



10

3



 

lyambda-giperon

 

λ

 



λ

 

1116



 

2,5


10

-11



 

sigma-plyus-

giperon

 



+

 

+



Σ

 

1180



 

0,8


10

-19



 

sigma-nol-

giperon

 



0

 

0



Σ

 

1192



 

<10

-11


 

sigma-minus-

giperon

 



Σ

 



Σ

 

1197



 

1,5


10

-10



 

ksi-nol-giperon

 

0

Ξ



 

0

Ξ



 

1315


 

3



10

-10


 

ksi-minus-

giperon

 



Ξ

-

 



Ξ

 



1321

 

1,7



10

-10



 

omega-minus-

giperon

 



 



 

1672



 

1,3


10

-10



 

 

24.1-jadvaldan ko‘rinadiki, barcha zarralar to‘rt guruhga joylashtirilgan. 



Birinchi  guruhga  o‘zining  xususiyatlari  bilan  boshqa  zarralardan  ajralib 

turadigan elektromagnit magnit kvanti – foton kiradi.  

 

Elementar  zarralardan  faqat  uchtasi  –  elektron,  proton  va 



neytronlar  asosiydir;  atomlar  va  bizni  o‘rab  olgan  butun  moddiy  olam 

shu  zarrachalardan  tuzilgan.  Elementar  zarraning  zaryadi  +1e,  -1e  ga 

yoki  0  ga  teng;  ikki  va  undan  ortiq  zaryadli  zarralar  yo‘q.  Elementar 

zarralarning ko‘pchiligi barqaror emas va ularning ko‘pchiligini yashash 

vaqti nihoyatda qisqadir. 

 

 



Har bir zarraga (foton va pinol-mezondan tashqari) antizarra mos  

keladi.  Zarra  va  anti  zarraning  massasi,  elektr  zaryadining  miqdori  bir 

xil,  ammo  zaryad  ishorasi  qarama-qarshidir.  Zarra  va  antizarraga 

elektron  va  pozitron  (antielektron),  proton  va  antiproton,  myu-plyus-

mezon va myu-minus-mezon lar misol bo‘ladi va hokazo. 

 

Zarra antizarra bilan to‘qnashganda boshqa elementar zarralarga 



aylanadi,  bunda  ularning  ikkalasi  ham  avvalgi  holdagi  mavjudligini 

yo‘qotadi. Bu jarayon juftlar annigilyatsiyasi deb yuritiladi. 




 

413


 

Juftlar  annigilyatsiyasiga  proton  va  antiprotonning  pinol-

mezonga (

0

2



π

+



Р

Р

) aylanishi, elektron va pozitronning fotonlarga 

(e

-

+e



+

2



γ

) aylanishi misol bo‘ladi. 

 

Annigilyatsiyaga  teskari  jarayon  ham  uchraydi,  bunday 



jarayonlar  natijasida  zarralar  va  ularga  mos  antizarralar  paydo  bo‘ladi. 

Bu  jarayon  juftlarning  hosil  bo‘lishi  deb  ataladi.  Juftlarning  hosil 

bo‘lishiga fotonning elektron va pozitronga aylanishi misol bo‘la oladi. 

+



+



е



е

γ



Shunday  qilib,  bir-biriga  aylana  olish  elementar  zarralarning  eng 

xarakterli belgisidir. Elementar zarralar bo‘linmaydi, lekin ular bir-biriga 

aylanish xususiyatiga ega. 

 

Savollar 

1.

 

Elementar zarrachalarning hosil bo‘lish sabablarini va elementar 



zarralar fizikasi nimalarni o‘rganishini tushuntiring. 

2.

 



Barcha elementar zarralarning xarakterli xususiyati, ularning bir-

biriga aylanishidan iborat ekanini tushuntiring. 

3.

 

Barcha  barqaror  elementar  zarralarni  sanab  bering  va  juftlar 



annigilyatsiyasi nima ekanligini tushuntiring. 

4.

 



Tarixda  kuchli  o‘zaro  ta’sirlanuvchi  zarralarning  Kvark 

nazariyasi 

yaratilishini 

va 


bu 

nazariyani 

tasdiqlovchi 

eksperimental tadqiqotlarni gapiring. 



 

Masalalar 

89-masala. Proton va neytronlar nechtadan kvarkni o‘z ichiga oladi, ular 

qaysilar? 



Berilgan: 

U kvark, zaryadi + 

3

2



 

 

d kvark, zaryadi  - 



3

1



 

 

 



 

 

 



 

 

R~?      n~? 



Yechish.    1)  Proton  uchta  kvarklardan  –  ikkita  U  kvark  (har  birining 

zaryadi+


3

2

e bo‘lgan) va bitta d kvark (-



3

1

e zaryadli)dan iborat ekanligi 



eksperimental  tekshirishdan  o‘tdi.  Tajriba  natijalarini  sinchiklab  tahlil 

qilinganda,  elektr  zaryadli  proton  ichida  uch  nuqtada  bo‘lishini  va  mos 




 

414


holda +

3

2



e, +

3

2



e va -

3

1



e ga tengligini ko‘rsatdi. 

2) Kvark nazariyasiga ko‘ra neytron ham uchta kvarkdan tuzilgan: bitta 

U  kvark  (q

u

=



3

2

e)  va  ikkita  d  kvark  (q



d

=-

3



1

e).  Shuning  uchun  u  elektr 

jihatdan neytral. 

 

Mustaqil yechish uchun masalalar 

 

268. 


ε

=MeV energiyali foton  og‘ir  yadro  maydonida  elektron-pozitron 

juftiga  aylanadi.  Zarralarning  kinetik  energiyalari  bir  xil  deb  qabul 

qilinib, har bir zarraning kinetik energiyasi W

aniqlansin. 



                   (W

=0,99 MeV) 



 

269.  Bir  xil  W

=0.24  MeV  ga  teng  kinetik  energiyali  elektron  va 



pozitron  to‘qnashishda  ikkita  bir  xil  fotonga  aylanadi.  Fotonning 

energiyasi

ε

 va unga mos keluvchi to‘lqin uzunligi 



λ

 aniqlansin. 

                  

(

)



Pm

М

eV

65

,



0

;

75



,

0

=



=

λ

ε



 

 

270.  Neytron 



П

-mezon  (

П

0

)  yemirilib  ikkita  bir  xil  fotonga  aylanadi. 



Fotonning  energiyasi 

ε

  aniqlansin.  Mezonning  kinetik  energiyasi  va 



impulsi hisobga olinsin. 

                                         

(

)

М



eV

6

,



67

=

ε



 

 

271. Kosmik nurlardagi mezonning kinetik energiyasi W



k

=7M


0

с

2



 bunda 

M

0



-mezonning  tinch  holatdagi  massasi.  Bu  mezonning  xususiy  yashash 

vaqti laboratoriya bilan bog‘liq koordinatalar sistemasi hisob boshi qilib 

hisoblangan yashash vaqtidan necha marta kichik bo‘ladi? 

  (3 marta) 

 

 

 



 


 

415



Download 2,6 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   257   258   259   260   261   262   263   264   ...   268




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish