d
);
bu yerda m
e
, m
r
va m
d
lar mos ravishda elektron, proton va deytron (og‘ir
vodorod yadrosi) ning tinch holatdagi massalari. Barionlar o‘z navbatida
yana nuklonlar va giperonlarga bo‘linadi.
Hozirgi vaqtda deyarli barcha zarralarning (foton, pinol-mezon
va etamezon dan tashqari) antizarralari mavjudligi aniqlandi. Antizarrani
belgilash uchun zarraning belgisidan foydalaniladi, faqat belgi tepasiga
chiziqcha qo‘yiladi. 24.1-jadvalda zarralar va ularning antizarralari
keltirilgan.
24.1 – jadval.
Belgisi
Zarralar
nomi
zarra
antizarra
Tinchlikdagi
massa, MeV
Yashash
doimiyligi,
s
Foton
γ
0
Barqaror
Leptonlar
elektron
e
-
e
+
0,511
Barqaror
Myumezon
µ
-
µ
+
106
2
⋅
10
-6
neytrino
ν
ν
~
0
Barqaror
Mezonlar
Pi-mezon
π
+
π
-
140
2,6
⋅
10
-8
412
Pi-nol-mezon
π
0
135
0,8
⋅
10
-16
Ka-mezon
k
+
k
-
491
1,2
⋅
10
-8
Ka-nol-mezon
K
0
к
0
498
10
-10
-10
-8
eta-mezon
η
549
2,4
⋅
10
-10
Barionlar
proton
ρ
ρ
938,2
Barqaror
neytron
N
N
~
939,6
0,9
⋅
10
3
lyambda-giperon
λ
λ
1116
2,5
⋅
10
-11
sigma-plyus-
giperon
∑
+
+
Σ
1180
0,8
⋅
10
-19
sigma-nol-
giperon
∑
0
0
Σ
1192
<10
-11
sigma-minus-
giperon
−
Σ
−
Σ
1197
1,5
⋅
10
-10
ksi-nol-giperon
0
Ξ
0
Ξ
1315
3
⋅
10
-10
ksi-minus-
giperon
−
Ξ
-
−
Ξ
1321
1,7
⋅
10
-10
omega-minus-
giperon
−
Ω
−
Ω
1672
1,3
⋅
10
-10
24.1-jadvaldan ko‘rinadiki, barcha zarralar to‘rt guruhga joylashtirilgan.
Birinchi guruhga o‘zining xususiyatlari bilan boshqa zarralardan ajralib
turadigan elektromagnit magnit kvanti – foton kiradi.
Elementar zarralardan faqat uchtasi – elektron, proton va
neytronlar asosiydir; atomlar va bizni o‘rab olgan butun moddiy olam
shu zarrachalardan tuzilgan. Elementar zarraning zaryadi +1e, -1e ga
yoki 0 ga teng; ikki va undan ortiq zaryadli zarralar yo‘q. Elementar
zarralarning ko‘pchiligi barqaror emas va ularning ko‘pchiligini yashash
vaqti nihoyatda qisqadir.
Har bir zarraga (foton va pinol-mezondan tashqari) antizarra mos
keladi. Zarra va anti zarraning massasi, elektr zaryadining miqdori bir
xil, ammo zaryad ishorasi qarama-qarshidir. Zarra va antizarraga
elektron va pozitron (antielektron), proton va antiproton, myu-plyus-
mezon va myu-minus-mezon lar misol bo‘ladi va hokazo.
Zarra antizarra bilan to‘qnashganda boshqa elementar zarralarga
aylanadi, bunda ularning ikkalasi ham avvalgi holdagi mavjudligini
yo‘qotadi. Bu jarayon juftlar annigilyatsiyasi deb yuritiladi.
413
Juftlar annigilyatsiyasiga proton va antiprotonning pinol-
mezonga (
0
2
π
→
+
Р
Р
) aylanishi, elektron va pozitronning fotonlarga
(e
-
+e
+
→
2
γ
) aylanishi misol bo‘ladi.
Annigilyatsiyaga teskari jarayon ham uchraydi, bunday
jarayonlar natijasida zarralar va ularga mos antizarralar paydo bo‘ladi.
Bu jarayon juftlarning hosil bo‘lishi deb ataladi. Juftlarning hosil
bo‘lishiga fotonning elektron va pozitronga aylanishi misol bo‘la oladi.
+
−
+
→
е
е
γ
.
Shunday qilib, bir-biriga aylana olish elementar zarralarning eng
xarakterli belgisidir. Elementar zarralar bo‘linmaydi, lekin ular bir-biriga
aylanish xususiyatiga ega.
Savollar
1.
Elementar zarrachalarning hosil bo‘lish sabablarini va elementar
zarralar fizikasi nimalarni o‘rganishini tushuntiring.
2.
Barcha elementar zarralarning xarakterli xususiyati, ularning bir-
biriga aylanishidan iborat ekanini tushuntiring.
3.
Barcha barqaror elementar zarralarni sanab bering va juftlar
annigilyatsiyasi nima ekanligini tushuntiring.
4.
Tarixda kuchli o‘zaro ta’sirlanuvchi zarralarning Kvark
nazariyasi
yaratilishini
va
bu
nazariyani
tasdiqlovchi
eksperimental tadqiqotlarni gapiring.
Masalalar
89-masala. Proton va neytronlar nechtadan kvarkni o‘z ichiga oladi, ular
qaysilar?
Berilgan:
U kvark, zaryadi +
3
2
e
d kvark, zaryadi -
3
1
e
R~? n~?
Yechish. 1) Proton uchta kvarklardan – ikkita U kvark (har birining
zaryadi+
3
2
e bo‘lgan) va bitta d kvark (-
3
1
e zaryadli)dan iborat ekanligi
eksperimental tekshirishdan o‘tdi. Tajriba natijalarini sinchiklab tahlil
qilinganda, elektr zaryadli proton ichida uch nuqtada bo‘lishini va mos
414
holda +
3
2
e, +
3
2
e va -
3
1
e ga tengligini ko‘rsatdi.
2) Kvark nazariyasiga ko‘ra neytron ham uchta kvarkdan tuzilgan: bitta
U kvark (q
u
=
3
2
e) va ikkita d kvark (q
d
=-
3
1
e). Shuning uchun u elektr
jihatdan neytral.
Mustaqil yechish uchun masalalar
268.
ε
=MeV energiyali foton og‘ir yadro maydonida elektron-pozitron
juftiga aylanadi. Zarralarning kinetik energiyalari bir xil deb qabul
qilinib, har bir zarraning kinetik energiyasi W
k
aniqlansin.
(W
k
=0,99 MeV)
269. Bir xil W
k
=0.24 MeV ga teng kinetik energiyali elektron va
pozitron to‘qnashishda ikkita bir xil fotonga aylanadi. Fotonning
energiyasi
ε
va unga mos keluvchi to‘lqin uzunligi
λ
aniqlansin.
(
)
Pm
М
eV
65
,
0
;
75
,
0
=
=
λ
ε
270. Neytron
П
-mezon (
П
0
) yemirilib ikkita bir xil fotonga aylanadi.
Fotonning energiyasi
ε
aniqlansin. Mezonning kinetik energiyasi va
impulsi hisobga olinsin.
(
)
М
eV
6
,
67
=
ε
271. Kosmik nurlardagi mezonning kinetik energiyasi W
k
=7M
0
с
2
bunda
M
0
-mezonning tinch holatdagi massasi. Bu mezonning xususiy yashash
vaqti laboratoriya bilan bog‘liq koordinatalar sistemasi hisob boshi qilib
hisoblangan yashash vaqtidan necha marta kichik bo‘ladi?
(3 marta)
415
10>
Do'stlaringiz bilan baham: