Fizika kursi

IV. Tebranishlar va to‘lqinlar

 

 

4.1.

 

Garmonik  tebranma 

harakat tenglamasi

 

πν

π

ω

α

ω

α

ω

2

2

);

(

)

(

0

0

0

=

=

+

=

+

=

T

t

ACos

x

ёки

t

ASin

x

 

4.2.

 

Erkin  garmonik  teb-

ranishining 

diffe-

rensial tenglamasi

 

0

2

0

2

2

=

+

x

dt

x

d

ω

 

4.3.

 

Fizik  mayatnikning 

tebranish davri

 

g

mgh

J

T

к

l

π

π

2

)

(

2

=

=

 

---

 

424

4.4.

 

Matematik 

mayat-

nikning 

tebranish 

davri

 

g

T

l

π

2

=

 

4.5.

 

Tomson formulasi

 

LC

T

π

2

=

 

4.6.

 

Erkin 

so‘nuvchi 

tebranishi 

diffe-

rensial tenglamasi

 

0

2

2

0

2

2

=

+

+

x

dt

dx

dt

x

d

ω

β

 

4.7.

 

So‘nishning 

logarifmik 

dekrementi

 

T

T

t

A

t

A

β

λ

=

+

=

)

(

)

(

ln

 

4.8.

 

Majburiy 

tebranishining 

differensial 

tenglamasi

 

t

m

F

x

dt

dx

dt

x

d

ω

ω

β

cos

2

0

0

2

2

=

+

+

 

4.9.

 

Yassi    sinusoidal 

to‘lqin tenglamasi

 

 

)

cos(

)

,

(

к

r

t

A

t

x

−

=

ω

ξ

 

4.10.

 

Fazaviy tezlik 

 

dt

dx

U

=

 

4.11.

 

Sferik 

sinusoidal 

to‘lqin tenglamasi

 

)

cos(

)

,

(

0

0

ϕ

ω

ξ

+

−

=

к

r

t

r

A

t

r

 

4.12.

 

To‘lqin tenglamasi

 

2

2

2

1

dt

U

ξ

ξ

∂

=

∆

 

4.13.

 

Gruxaviy tezlik

 

d

к

d

U

ω

=

 

4.14.

 

Turg‘un 

to‘lqin 

tenglamasi

 

t

x

A

ω

λ

π

ξ

cos

2

cos

2

=

 

4.15.

 

Muhitda 

elektromagnit 

to‘lqinlarining 

tarqalish tezligi

 

εµ

υ

C

=

 

V. Optika. Yorug‘likning to‘lqin tabiati.

 

5.1.

 

Interferensiya 

maksimum sharti

 

,....)

2

,

1

,

0

(

0

=

±

=

∆

m

m

λ

 

5.2.

 

Interferensiya 

minimum sharti

 

,....)

2

,

1

,

0

(

2

)

1

2

(

0

=

+

±

=

∆

m

m

λ

 

---

 

425

5.3.

 

Bitta  tirqishdan  dif-

raksiya  maksimum-

lar  sharti

 

,....)

3

,

2

,

1

(

2

)

1

2

(

=

+

±

=

m

n

dSin

λ

ϕ

 

5.4.

 

Bitta  tirqishdan  dif-

raksiya  minimumlar 

sharti

 

,....)

3

,

2

,

1

(

2

2

=

±

=

m

m

dSin

λ

ϕ

 

5.5.

 

Difraksion panjarada 

asosiy  maksimumlar 

sharti

 

 

,....)

2

,

1

,

0

(

=

±

=

m

m

dSin

λ

ϕ

 

 

5.6.

 

Difraksion panjarada 

qo‘shimcha 

mini-

mumlar sharti

 

,.....)

1

,

1

,....,

2

,

1

(

+

−

=

±

=

N

N

m

N

m

dSin

λ

ϕ

 

5.7.

 

Vulf-Bregglar 

formulasi

 

,....)

3

,

2

,

1

(

2

=

=

m

m

dSin

λ

θ

 

 

5.8.

 

 

Qutblanish darajasi

 

min

max

min

max

I

I

I

I

P

+

−

=

 

5.9.

 

Malyus qonuni

 

α

2

0

cos

I

I

=

 

5.10.

 

Bryuster qonuni

 

tgi=n

21

 

5.11.

 

Issiqlik nurlanish

 

 uchun Kirxgof

 

 qonuni

 

T

T

T

a

e

E

,

,

,

λ

λ

λ

=

 

5.12.

 

Stefan-Bolsman 

qonuni 

 

4

T

E

T

σ

=

 

5.13.

 

Vinning siljish

 

 qonuni

 

T

b

m

=

λ

 

5.14.

 

Reley-Jins formulasi

 

4

,

2

λ

π

λ

C

к

T

E

T

=

 

5.15.

 

Plank formulasi

 

1

1

2

5

2

,

−

⋅

=

к

T

hc

T

e

hc

E

λ

λ

λ

π

 

5.16.

 

Tashqi fotoeffekt

 

 uchun 

Eynshteyn 

tenglamasi

 

2

2

max

υ

ν

m

A

h

r

+

=

 

5.17.

 

Sirt  yuzasiga  normal 

tushayotgan 

 

P=w(1+

ρ

)

 

---

 

426

yorug‘lik bosimi

 

---

 

427

 

VI. Atom molekula va qattiq jismlar kvant fizikasi

 

6.1.

 

Umumlashgan 

Balmer formulasi

 













−

=

2

2

1

1

n

m

R

ω

 

6.2.

 

Birinchi  Bor  postu-

loti

 

,....)

3

,

2

,

1

(

=

=

n

n

r

m

n

h

υ

 

6.3.

 

Ikkinchi  Bor  postu-

loti

 

1

2

W

W

h

−

=

ν

 

6.4.

 

De-Broyl 

to‘qin 

uzunligi

 

υ

λ

m

h

P

h

=

=

 

6.5.

 

dv  hajm  elementida 

zarrachalarning 

bo‘lish ehtimolligi

 

dV

dW

2

ψ

=

 

6.6.

 

Normallash  ehtimol-

lik sharti

 

1

2

=

∫

+∞

∞

−

dV

ψ

 

6.7.

 

Shredingerning 

umumiy tenglamasi

 

t

i

U

z

y

x

m

∂

∂

=

+













∂

∂

+

∂

∂

+

∂

∂

−

ψ

ψ

ψ

ψ

ψ

h

h

2

2

2

2

2

2

2

2

 

6.8.

 

Shredingerning 

turg‘un  holat  uchun 

vaqt  ishtirok  etma-

gan tenglamasi

 

 

0

)

(

2

2

2

2

2

2

2

2

=

−

+

∂

∂

+

∂

∂

+

∂

∂

ψ

ψ

ψ

ψ

U

W

m

z

y

x

h

 

6.9.

 

Boze-Eynshteyn 

taqsimoti

 

1

1

)

(

−

>=

<

−

К

T

W

w

i

e

N

µ

 

6.10.

 

Fermi-Dirak 

taqsimoti

 

1

1

)

(

+

>=

<

−

К

T

W

W

w

ф

i

e

N

 

 

---

 

428

ILOVA 

Asosiy fizik kattaliklar 

2 - jadval 

№

 

Fizik kattaliklar 

Son qiymatlari 

1 

Tortishish (gravitatsiya) 

doimiysi 

G = 6,67 

ּ

 10

-4  

Nm

3 

/ kg

2

 

2 

Avigadro soni  

N

A 

= 6,02 10

26 

k mol

-1

 

3 

1 kmol ideal gazning 

hajmi 

V

m 

= 22,4 m

3

 

4 

Universal gaz doimiysi 

R = 8,31 

ּ

 10

3 

J/Kmol.K 

5 

Bolsman doimiysi  

K = 1,38 

ּ

 10

-23

 J/K 

6 

Faradey doimiysi 

F = 9,65  

ּ

 10

4 

Kl / Kmol 

7 

Stefan – Bolsman 

doimiysi 

σ

 = 5,67 

ּ

 10

-8 

Bt/(m

2

 K

4

) 

8 

Plank doimiysi  

h = 6,625 

ּ

 10

-34 

J.s 

9 

Elektron zaryadi 

e = 1,602 

ּ

 10

-19 

Kl 

10  Elektronning massasi 

m

e

 = 9,4 

ּ

 10

-31 

kg = 5,49 

ּ

 10

-4

 

m.a.b 

11  Protonning massasi 

m

p

 = 1,672 

ּ

 10

-27 

kg = 1,00759  

m.a.b 

12  Neytronning massasi 

m

n

 = 1,675 

ּ

 10

-27 

kg = 1,00899 

m.a.b 

13  Yorug‘likning vakuumda 

tarqalish tezligi 

C = 3,00 

ּ

 10

8

 m/s 

14  Elektronning solishtirma 

zaryadi  

e/m = 1,76 

ּ

 10

11 

Kl/kg 

15  Ridberg doimiysi  

R = 3,29 

ּ

 10

15

 s

-1

 

16  Birinchi Bor orbitasining 

radiusi 

r

b 

= 5,29 

ּ

 10

-11

m 

17  Kompton to‘lqin 

uzunligi 

λ

k 

= 2,43 

ּ

 10

-12

 

m

 

18  Bor magnetoni  

µ

b 

= 9,27 

ּ

 10

-24 

J/Tl 

19  Vodorod atomining 

ionlanish energiyasi 

E

H 

= 2,16 

ּ

 10

-18

 J 

20  Atom massa birligi 

1a.m.b = 1,66 

ּ

 10

-27 

kg 

21  Yadro magnetoni 

µ

ya 

= 5,05 

ּ

 10

-27

  J/Tl 

22  Vin doimiysi 

b = 2,898 

ּ

 10

-3 

m 

ּ

 

K

 

 

---

 

429

Ba’zi astronomik kattaliklar 

2 – jadval  

№

 

Astronomik kattaliklar 

Son qiymatlari 

1 

Yerning o‘rtacha radiusi 

R = 6,37 

ּ

 10

6 

m 

2 

Yerning o‘rtacha zichligi 

ρ

 = 5500 kg/m

3

 

3 

Yerning massasi  

M = 5,96  

ּ

 10

-24

 kg 

4 

Quyoshning  radiusi 

R

q

 = 6,95 

ּ

 10

8 

m 

5 

Quyoshning massasi  

M

q

 = 1,97  

ּ

 10

-30

 kg 

6 

Oyning radiusi 

R

oy

 = 1,74 

ּ

 10

6 

m 

7 

Oyning massasi  

M

oy

 = 7,3 

ּ

 10

-22

 kg 

8 

Oy va Yer markazlari 

orasidagi o‘rtacha 

masofa  

S

1

 = 3,84 

ּ

 10

8 

m

 

9 

Yer va Quyosh 

markazlari orasidagi 

o‘rtacha masofa  

S

2

 = 1,5 

ּ

 10

11 

m

 

10  Oyning Yer atrofida 

aylanish davri  

t = 27 sutka 7 soat 43 minut 

11  Quyoshning o‘rtacha 

zichligi 

ρ

q

 = 1,4 

ּ

 10

3

 kg/m

3

 

12  Yerning ekvatorial 

diometri  

D = 1,27 

ּ

 10

7

m 

13  Yerning orbitadagi 

tezligi 

υ

 = 29,27 km/s 

14  Quyoshga tomon 

Yerning tezlanishi 

α

 = 0,59 sm/s

2

 

15  Oyda tush paytidagi 

temperatura 

t

T 

= + 120

0 

C 

16  Oyda yarim kechadagi 

temperatura  

t

T 

= - 150

0 

C 

17  Quyoshning markazidagi 

zichligi 

ρ

q

 = 1,5 

ּ

 10

5

 kg/m

3

 

18  Bosimi  

ρ

q

 = 2 

ּ

 10

18

 Pa 

19  Temperaturasi 

T

q 

= 1,5 

ּ

 10

7 

K 

---

 

430

Qattiq jisimlarning, suyuqliklar va gazlarning zichliklari 

 (10

3

 kg/m

3

) 

3 – jadval 

№

  Qattiq jismlar  

Suyuqliklar va gazlar  

1 

Alyuminniy  

2,70 

Suv (sof 4

0

S da) 

1,00 

2 

Temir (cho‘yan, 

po‘lat) 

7,87 

Glitserin 

1,26 

3 

Vismut 

9,80 

Kerosin 

0,8 

4 

Volfram  

19,3 

Moy (zaytun 

moyi, moylash 

uchun 

0,9 

5 

Oltin  

19,3 

Kanakunjut 

moyi 

0,96 

6 

Osh tuzi 

2,20 

Simob 

13,6 

7 

Jez  

8,55 

Uglerod sulfit 

1,26 

8 

Maganes 

7,40 

Spirt 

0,8 

9 

Mis  

8,93 

Benzol 

0,88 

10  Muz  

0,9 

Efir 

0 ,7 

11  Nikel  

8,80 

Azot 

1,25 

ּ

 10

-3

 

12  Platina  

21,4 

Argon 

1,78 

ּ

 10

-3

 

13  Qo‘rg‘oshin  

11,3 

Vodorod 

0,09 

ּ

 10

-3

 

14  Kumush  

10,5 

Havo 

1,29 

ּ

 10

-3

 

15  Rux  

7,0 

Gelit 

0,18 

ּ

 10

-3

 

16  O‘ran  

18,7 

Kislorod 

1,43 

ּ

 10

-3

 

 

 

 

 

 

 

---

 

431

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

 

1.

 

A.A. Detlaf, B.M. Yavorskiy. «Kurs fiziki», M.: 1989 g.. 

2.

 

Kl.  E.Suors  «Neobiknovennaya  fizika  obiknovennix  yavleniy» 

M.: 1986 g.. 

3.

 

G. Lindner «Fizika v kosmose», M.: 1966 g.. 

4.

 

M.Ya. 

Kuprin 

«Fizika 

v 

selskom 

xozyaystve» 

M.: 

«Prosveshenie», 1985 g.. 

5.

 

I.V.  Savelev  «Umumiy  fizika  kursi»  Toshkent,  «O‘qituvchi» 

1973,1979, 1987 I - III tomlar. 

6.

 

T.I. Trofimova M.: «Visshaya shkola» 1985 g.. 

7.

 

O.  Axmadjonov  «Fizika  kursi»  Toshkent  «O‘qituvchi»  I  –  tom, 

1985; II – tom, 1988; III – tom 1989 y.. 

8.

 

O‘.K. Nazarov, H.Z. Ikramova va K.A. Tursunmetov «Umumiy 

fizika 

kursi». 

Mexanika 

va 

molekulyar 

fizika. 

Toshkent: 

«O‘zbekiston» 1992 y., 279 bet. 

9.

 

A.S.  No‘monxo‘jaev  «Fizika  kursi»  I  qism.  Mexanika,  statistik 

fizika, termodinamika. Toshkent:»O‘qituvchi» 1992y., 208 bet.  

10.

 

X.M.  Abduvoxidov,  T.T.Turg‘unov,  M.I.  Turg‘unova  «Amaliy 

fizika» I qism. Toshkent: «O‘qituvchi» - 1996 y., 296 bet. 

11.

 

M.  Ismoilov,  P.Xabibullaev,  M.  Xaliulin  «Fizika  kursi», 

Toshkent: «O‘zbekiston» 2000 , 470 bet. 

12.

 

R.I.  Grabovskiy.  «Kurs  fiziki»  M.:  «Visshaya  shkola»,  1974, 

552 bet. 

13.

 

A.S.  Shubin.»Kurs  fiziki»,  M:,  «Visshaya  shkola»,  1976,  479 

bet. 

14.

 

P.A. Rimkevich «Kurs fiziki», M: «Visshaya shkola»,1975, 463 

bet. 

15.

 

A.S.  Safarov  «Umumiy  fizika  kursi»  -  elektromagnetizm  va 

to‘lqinlar» Toshkent, «O‘qituvchi» 1992 ,II – qism. 

16.

 

A.O‘.  Raximov,  B.O.Otaqulov  «Elektrodinamika  va  nisbiylik 

nazariyasi», Toshkent «O‘qituvchi» I – II qism 1985 yil.  

  

---

 

432

MUNDARIJA 

 

SO‘Z BOSHI......................................................................................................5

 

Darslikni ikkinchi nashriga muallifning 

so‘z boshi............................................6

 

KIRISH ..............................................................................................................8 

1.MEXANIKANING FIZIK ASOSLARI .......................................................12 

1 BOB. KINEMATIKA ASOSLARI...............................................................13 

1.1-§. Sanoq sistemasi. Moddiy nuqta kinematikasi. .................. 13 

1.2 - §. Moddiy nuqtaning to‘g‘ri chiziqli harakati. .................... 15 

1.3-§.  Moddiy  nuqtaning  egri  chiziqli  harakati.  Tangensial  va 

normal tezlanishlar....................................................................... 18 

1.4-§. Moddiy nuqtaning aylana bo‘ylab harakati ....................... 19 

II-BOB. DINAMIKANING ASOSIY QONUNLARI .....................................27 

2.1-

§

. Nyutonning birinchi qonuni. Massa va kuch. ................... 27 

2.2-

§

. Nyutonning ikkinchi qonuni ............................................. 28 

2.3-

§

.  Nyutonning uchinchi qonuni............................................ 29 

2.4-

§

.  Impuls va uning saqlanishi qonuni...................................

30

 

2.5-