Masalalar
404
85-masala.
Li
7
3
yadrosining massa defekti va bog‘lanish energiyasi
hisoblansin.
Berilgan:
?
~
?
~
7
3
W
m
Li
∆
Yechish. Yadro massasi har doim shu yadroni tashkil etuvchi erkin
protonlar va neytronlar massasining yig‘indisidan kichik. Yadroning
massa defekti
m
∆
shu yadroni tashkil etuvchi nuklonlar (proton va
neytronlar) massasining yig‘indisidan yadro massasini ayirmasiga teng,
ya’ni
ya
n
m
m
Z
A
Zm
m
−
−
+
=
∆
)
(
0
,
(1)
bunda Z – atom nomeri (zaryad soni yoki yadrodagi protonlar soni); A-
massa soni (yadrodagi nuklonlar soni); m
r
,m
n
,m
ya
– proton, neytron va
yadro massalari.
(1) formulani neytral atom massasi m
a
orqali ifodalaymiz. Neytral atom
massasi yadro massasi va atomdagi elektronlar massasining yig‘indisiga
teng
e
ya
a
Zm
m
m
+
=
.
Bundan
e
a
ya
m
m
m
−
=
,
(2)
(2) ifodani (1) ga qo‘ysak:
a
n
e
р
m
m
Z
A
m
m
Z
m
−
−
+
+
=
∆
)
(
)
(
.
(3)
Massalar son qiymatini jadvallardan olib (3) ifodaga qo‘yib:
b
a
m
b
a
m
m
.
.
04216
,
0
.
.
]
701601
00867
1
)
3
7
(
00783
,
1
3
[
=
−
⋅
−
+
⋅
=
∆
.
Massa va energiyaning proporsionallik qonunidan
2
mc
W
∆
=
(4)
c
2
=9
.
10
16
m
2
/s
2
, boshqa birliklar sistemasida c
2
=931 MeV/m.a.b.
5
)
(
931
MeV
m
W
∆
=
yoki
MeV
MeV
W
2
,
39
0421
,
0
931
=
⋅
=
.
86-masala.
α
- zarracha bor yadrosi
В
10
5
bilan to‘qnashishi tufayli
yadroviy reaksiya amalga oshdi va natijada ikkita yangi yadro vujudga
keldi. Agar birinchi yadro vodorod atomining yadrosi
H
1
1
bo‘lsa
ikkinchi yadroning massa soni va tartib nomeri aniqlansin. Yadroviy
reaksiya yozilsin va bu reaksiyada ajralib chiqqan energiya topilsin.
405
Berilgan:
?
~
;
;
W
Н
В
1
1
10
5
α
Yechish. Noma’lum yadroni X simvoli bilan belgilaymiz.
α
- zarracha
bu geliy yadrosi
Не
4
2
bo‘lganligi uchun yadroviy reaksiyani
quyidagicha yozish mumkin:
Χ
+
→
+
А
z
Н
В
Не
1
1
10
5
4
2
Noma’lum yadrodagi nuklon sonini saqlanish qonunidan aniqlaymiz,
ya’ni 4+10=1+A, bundan A=13. Zaryad saqlanish qonunidan 2+5=1+Z,
bundan Z=6. Demak, noma’lum yadro bu uglerod atom yadrosining
izotopiga
С
13
6
mos keladi.
Endi yadro reaksiyasini to‘liq yozish mumkin:
С
Н
В
Не
13
6
1
1
10
5
4
2
+
→
+
.
Reaksiya energiyasi (W) quyidagi formuladan topiladi:
)]
(
)
[(
931
c
H
e
He
m
m
m
m
W
+
−
+
=
Bu yerda birinchi qavs ichida reaksiya boshlanmasdan oldingi yadro
massalari, ikkinchi qavs ichida reaksiyadan keyingi yadro massalari
ko‘rsatilgan. Hisoblash uchun bu formulada yadro massalari o‘rniga
neytral atomlar massalari olinadi. Buni sababini quyidagicha tushuntirish
mumkin.
Neytral atom elektron qobig‘laridagi elektronlar soni shu
atomning zaryad soni Z ga teng. Reaksiyadan oldingi zaryadlar soni
yig‘indisi reaksiyadan keyingi zaryadlar soni yig‘indisiga teng. Shu
sababli geliy va bor atomlaridagi elektronlar soni reaksiyadan keyingi
hosil bo‘lgan uglerod va vodorod atomlaridagi elektronlar soniga teng.
Shu
sababli
elektronlar
massasining
ayirmasi
o‘zaro
kompensatsiyalanadi (nulga teng) va formuladan faqat yadrolar
massasining ayirmasi qoladi. Atomlar massasini (jadvalga qarang)
formulaga qo‘yib:
W=931(4.00260+10,0129)-(1,00873-13,00335) MeV=4,06 MeV.
87-masala. Massasi m=0,2 mkg bo‘lgan radioaktiv magniyning
Mg
12
7
boshlang‘ich aktivligi A
0
aniqlansin, t=6 soat vaqt o‘tgandan keyin
aktivlik qanday bo‘ladi? Magniyning yarim yemirilish davri T
1/2
ma’lum
deb olinsin.
Berilgan:
s
Т
600
min
10
2
/
1
=
=
406
?
~
.
3600
6
6
,
10
2
,
0
2
,
0
9
А
s
soat
t
kg
mkg
m
⋅
=
=
⋅
=
=
−
Yechish. Izotopning aktivligi A radioaktiv yemirilish tezligini
xarakterlaydi, y,”dt” vaqt ichida yemirilgan yadrolar soni “dN” bilan
o‘lchanadi, ya’ni
A= – dN/dt .
(1)
Manfiy “-“ ishora radioaktiv yadrolar soni N vaqt o‘tishi bilan
kamayishini bildiradi.
“dN/dt” ni aniqlash uchun radioaktiv yemirilish qonunidan foydalanimiz:
N=N
0
e
-
λ
t
.
(2)
Bunda N-“t” vaqt momentidagi radioaktiv izotopdagi yadrolar soni: N
0
–
boshlang‘ich vaqtidagi (t=0) radioaktiv yadrolar soni:
λ
- radioaktiv
yemirilish doimiysi.
(2) ifodani vaqt bo‘yicha differensiallasak:
t
e
N
dt
dN
λ
λ
−
−
=
0
/
(3)
(1) va (3) formuladan: Izotopning boshlang‘ich vaqtidagi (t=0) aktivligi:
t
e
N
A
λ
λ
−
=
0
(4)
yoki
0
0
N
A
λ
=
.
(5)
Radioaktiv yemirish doimiysi
λ
yarim yemirilish davri T
1/2
bilan o‘zaro
quyidagicha bog‘langan:
2
/
1
/
)
2
(ln
T
=
λ
(6)
Radioaktiv yadrolar soni N
0
Avagadro doimiysi N
A
va
ν
izotop
miqdorining ko‘paytmasiga teng:
A
A
N
M
m
N
N
=
=
ν
0
(7)
Bunda m – izotop massasi: M – molyar massa.
(6) va (7) ifodalardan foydalansak (5) va (4) formulalar quyidagi
ko‘rinishga keladi:
A
N
T
M
m
A
2
/
1
0
2
ln
=
(8)
t
T
A
e
N
T
M
m
A
2
/
1
2
ln
2
/
1
2
ln
−
⋅
=
(9)
Hisoblashlarni bajaramiz:
407
T
1/2
= 10 min = 600 s.
ln2=0,692; t=6 soat=2,16
.
10
4
s
Бк
Т
Бк
Бк
A
13
,
5
10
13
,
5
10
02
.
6
600
10
27
693
,
0
10
2
,
0
12
23
3
9
0
=
⋅
=
⋅
⋅
⋅
⋅
=
−
−
Бк
Бк
е
А
3
,
81
10
02
,
6
600
10
27
693
,
0
10
2
,
0
4
10
6
,
2
600
693
,
0
23
3
9
=
⋅
⋅
⋅
=
⋅
−
−
−
88-masala. Uran
U
235
92
da ishlaydigan va quvvati R=500000 kVt
bo‘lgan atom elektr stansiyasining foydali ish koeffitsienti
η
1
=20%.
Toshko‘mirda ishlaydigan xuddi shunday quvvatli issiqlik elektr
stansiyasining foydali ish koeffitsienti
η
2
=75%.
Atom elektr stansiyasi yoqilg‘isining yillik sarfi massasi m
1
va
issiqlik elektr stansiyasi yoqilg‘isining yillik sarfi massasi m
2
aniqlansin;
U
235
92
yadrosi bo‘linishining har bir aktida W
1
=200 MeV energiya
ajraladi, Toshko‘mirning issiqlik berish qobiliyati W
2
=2,93
.
10
7
J/kg.
Berilgan
?
~
?,
~
/
10
93
,
2
;
200
%;
75
%;
20
;
500000
2
1
7
2
1
2
1
m
m
kg
J
W
М
eV
W
kVt
Р
⋅
=
=
=
=
=
η
η
Yechish. Ushbu belgilashlarni kiritamiz:
U
m
235
92
−
∆
atomi massasi, n – elektr stansiyasining bir yil ishlashida
parchalanadigan uran atomlari soni.
U vaqtda
N
A
m
=
∆
(1)
Bunda A=235 kg/kmol’ -
U
235
92
kilomolining massasi va N – Avagadro
soni. Shunday yozish mumkin:
N
A
n
m
n
m
=
∆
⋅
=
1
(2)
t=1 yil vaqtda parchalanadigan uranning barcha atomlari ajratadigan
energiya nw
1
ga teng. Bu energiyaning foydali ishga sarf bo‘luvchi, ya’ni
atom elektr stansiyasining foydali quvvati R ni hosil qiluvchi qismi
1
1
1
η
nw
W
=
(3)
Ikkinchi tomondan
408
Pt
W
=
1
(4)
Bu tengliklarni o‘ng tomonlarini o‘zaro tenglashtirib, ushbuni topamiz:
1
1
η
w
Pt
n
=
(5)
(5) ifodani (2) ga qo‘yib, quyidagini olamiz:
kg
N
w
PtA
m
961
10
02
,
6
2
,
0
)
10
6
,
1
10
2
(
235
)
60
60
24
365
(
10
5
23
19
8
8
1
1
1
=
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
=
η
Issiqlik elektr stansiyasida 1 yilda yoqiladigan toshko‘mirdan
ajraladigan energiya m
2
w
2
ga teng. Bu energiyaning foydali ishni
bajarishga ketadigan qismi
Pt
w
m
W
=
=
2
2
2
2
η
bundan
kg
w
Pt
m
8
7
7
8
2
2
2
10
17
,
7
75
,
0
10
93
,
2
10
15
,
3
10
5
⋅
=
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
=
η
Shunday
qilib,
5
8
1
2
10
46
,
7
961
10
17
,
7
⋅
=
⋅
=
m
m
nisbatdan
yadro
yoqilg‘ining sarfi massasiga ko‘ra toshko‘mirga qaraganda qariyib
million marta kichik ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: |