Физика курси I

с!г
бўлади.
Суюқлик қатламлари орасида мавжуд бўлган ишкаланиш кучи 
Т
учун Ньютон куйидаги қонуниятни аниклади:
Т = ц \ ~ \ 5 , 
(10.13)
бунда Т
1
— суюқликнинг ковушоклик коэффициенти; 5 — қатламлар 
юзаси; йи /й г катталик (тезлик градиенти) бир қатламдан иккинчи 
қатламга ўтганда суюқлик катламлари тезликларининг ўзгариш 
жадаллигини ифодалайди. Ишқаланиш кучи (Ғ ) 
икки 
«қўшни» 
қатламнинг тезроқ ҳаракатланаётганини тўхтатишга, секинрок 
ҳаракатланаётганини эса тезлатишга интилади.
(10.13) га кўра т] нинг СИ даги бирлиги килмб шундай суюқ- 
ликнинг ковушоқлиги олинадики, бунда тезлик градиенти
— = 1——= — бўлганда, суюқликнинг икки «қўшни» қатламлари 
с1х
с • м 
с
орасидаги 5 = 1 м2 сиртда мавжуд бўлган ишкаланиш кучи 1 Н га 
тенг бўлади. Бу бирлик паскаль-секунд (Па-с) деб аталади.
183
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 0 .5 -р а с м
10.6-р а с м
Унча катта бўлмаган тезликларда суюқлик катлам-қатлам бўлиб 
оқади. Бундай оқиш ламинар оқиш дейилади. Ламинар оқишда (10.6, 
а-расм) суюқлик қатламлари най деворларидан канча узоқ турса, 
бир-бирига нисбатан шунча каттароқ тезлик билан сирпанади 
(суюқликнинг ламинар оқишида най ичига юборилган бўёқли 
суюқлик аник чегараланган шаклда қолаверади). Тезлик ортиши 
билан суюқлик қатламларининг аралашиб оқиши вужудга келади. 
Бундай оқиш турбулент оқиш дейилади. Бунда тоза ва бўялган 
суюқликлар орасидаги кескин чегара йўколиб, найнинг ҳамма 
жойларида тартибсиз уюрмавий ҳаракатлар юзага келади (10.6, 
б-расм). Ламинар оқим турбулент оқимга айланиш пайтидаги тезлик 
критик тезлик деб аталади.
Техника тараққиётининг бугунги босқичида суюкликларнинг ҳар 
хил найлардаги ўртача тезликларини билиш катта амалий аҳамиятга 
эга. Тажрибаларда аниқланишича, ҳар хил диаметрли найларнинг 
кўндаланг кесим юзидан вақт бирлигида оқиб ўтадиган суюқлик 
миқдори М ўртача оқиш тезлиги 
нинг кўндаланг кесим юзи 5 га 
кўпайтмасига тенг экан:
М = иг 5.
Француз олими Пуазейль (1841) суюқликларнинг найларда оқиш 
тезликларини тажриба йўли билан ўрганиб, суюқликнинг най бўйлаб 
ўртача ламинар оқиш тезлиги най узунлик бирлигига босимнинг 
тушиши ҳамда най радиусининг квадратига тўғри мутаносиб ва 
қовушоқлик коэффициентига тескари мутаносиб эканлигини аниқла- 
ди:
Р | ~ / > 2
/? 2
I 
'
8 т ) '
(10.14)
Шунинг учун ҳам бу қонун Пуазейль қонуни деб аталади. Най 
учун 5 = л/?2ва М = иў5 эканлигини ҳисобга олиб Пуазейль қонунини 
қуйидагича ёзиш мумкин:
Л4 —- Р|
I 
8л '
(10.15)
184
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ўлчамлари маълум бўлган 
найдаги босимлар тушишини 
билган ҳолда (10.15) форму- 
ладан фойдаланиб оқаётган су- 
ювдикнинг қовушовдик коэф- 
фициенти л ни топиш мумкин.
Найда ламинар 
окаётган 
суювдикнинг стационар ҳарака- 
тини ўрганиб, (10.15) форму- 
лани куйидаги йўл билан ҳам 
келтириб чикариш мумкин: най орасида узунлиги / ва радиуси 
г бўлган цилиндрларни ажратиб олайлик (10.7-расм). Оқим 
стационар бўлганда бир хил кўндаланг кесимга эга бўлган найдаги 
барча суюқлик зарраларининг тезлиги ўзгармас бўлганидан, 
суюқликнинг исталган ҳажмига таъсир этувчи ташқи кучларнинг 
йиғиндиси нолга тенг бўлади. Шунинг учун ажратиб олинган 
цилиндрга таъсир этувчи ва ҳаракат йўналиши бўйича йўналган 
кучлар йиғиндисини (р \—Р
2
)пг2 дейиш мумкин. Бундан ташкари, 
цилиндрнинг ён томонларига таъсир этувчи ишқаланиш кучи:
Ғ = ц I -^-1 2лг1.
I а г  I
Стационар ҳолатда бу кучлар ўзаро тенг: 
(Р\ — Р2)л.г2 = ц ( ^ ^  2лг1.
(10.16)
Суювдикнинг тезлиги найнинг марказидан четга томон камайиб 
боришини, яъни й у / й г = —йь/йт эканлигини назарда тутиб,
(10.16) формулани куйидагича ўзгартириш мумкин:
Ду 
(Р1 Р