Физика курси I

Н 
6 , 6 3 - 10 
л-...... 
— I,—
-3 4
-3
10
- 2 4
м/с
\ х т  
Ю - " . 1 0 -
ни ташкил этади, яъни бир вақтнинг ўзида Ах ва Ду ноаниқ- 
ликларнинг жуда кичик қийматга эга бўлишлари макроскопик 
жисмлар ҳаракатини тавсифлашда Ньютон механикаси конунларини 
қўллаш мумкинлигини кўрсатади.
Энди (2.5) муносабатни микрозарраларга татбиқ қилиб кўрайлик. 
Бунинг учун атом кўламидаги ҳодиса — ядро атрофида айланаётган 
электроннинг ҳаракатини ўрганаётган бўлайлик. Атомларнинг 
ўлчамлари (эффектив диаметрлари) бир неча ангстремга тенг
(1 ангстрем (А) = 10 
10
м) 
бўлганлиги 
туфайли
ҳаракатдаги
электроннинг Л)ординатаси кам деганда 1 А аниклик билан (А х ~
~ 1 А = Ю ~ |(,м) ўлчанаётган бўлсин. Электроннинг массаси т — 
= 9,1 -10~ 
*1
кг эканлигини назарда тутсак, атом қобиғида ҳаракатла- 
наётган битта электроннинг тезлигини ўлчашдаги ноаниқлик (йўл 
қўйилган хато)
н
А х т
6 , 6 3 Д 0 ~ '34 
Ю ~ ' ° - 9 - 1 0 - ;)|
7- 10" м/с
ни ташкил этади. Электрон тезлигини ўлчашдаги бу ноаниқлик 
( « 7 • 10В м/с) ўз орбитаси бўйлаб ҳаракатидаги тезлиги ( « 10" м/с) 
дан ҳам катта экан, яъни электроннинг ядро атрофидаги тезлиги аниқ 
эмас. Бундан шу хулоса келиб чиқадики, электроннинг (ва бошқа 
микрозарраларнинг) ҳаракат манзарасини яратишда Ньютон меха- 
никасидаги тасаввурларни қўллаб бўлмайди.
2.4-§. НЬЮТОННИНГ БИРИНЧИ ҚОНУНИ. ИНЕРЦИАЛ САНОҚ ТИЗИМЛАРИ
Динамиканинг асосини Ньютоннинг учта қонуни ташкил этади. 
Ньютоннинг биринчи қонуни қуйидагича таърифланади: жисмга 
бошқа жисмлар таъсир этмаса, у тинч ҳолатда булади ёки ўзининг 
тўғри чизиқли текис ҳаракатини сақлайди.
Бу қонуннинг таърифи икки қисмдан иборат. Биринчи қисм - 
агар жисмга бошқа жисмлар (яъни ташқи куч) таъсир этмаса 
у ўзининг тинч ҳолатини сақлайди дстан қисми билан боглик 
ҳодисалар кундалик ҳаётимизда учраб туради: тинч турган жисмга
■43
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ташқи куч таъсир этмаса, у тинч тураверади. Таърифнинг иккинчи 
қисмидаги «тўғри чизиқли ҳаракат» ва «текис ҳаракат» тушунчала- 
рига алоҳида эътибор бериш керак. Текис ҳаракат деганда жисмнинг 
ўзгармас тезлик билан (яъни тезланишсиз) ҳаракати кўзда тутилади. 
Тўғри чизиқли ҳаракатнинг таъкидланишининг сабаби шундаки, 
умуман олганда жисм эгри чизиқли траектория бўйлаб, хусусан, 
айлана бўйлаб текис ҳаракат қилиши мумкин. Лекин бу ҳолда 
ҳаракат текис (бурчак тезлик ўзгармас) бўлса ҳам жисм ўз ҳаракат 
йўналишини узлуксиз ўзгартириб боради — у марказга интилма 
тезланиш билан ҳаракат қилади. Демак, тўғри чизиқли текис 
ҳаракатдаги жисмга бошқа жисмлар таъсир этмаса у тезланишсиз 
ҳаракат қилади, яъни жисм ўз инерцияси билан тўғри чизикли текис 
ҳаракатини абадий давом эттиради. Шунинг учун Ньютоннинг 
биринчи қонуни и н е р ц и я қ о н у н и дейилади.
Жисмга бошқа жисмлар таъсир этмаса уни э р к и н ж и с м
дейилади. Лекин табиатда эркин жисмлар мавжуд эмас, чунки табиий 
шароитда ҳар қандай жисм бошқа жисмлар таъсирида бўлади. 
Масалан, Ерсиртида ҳаракат қилаётган жисмга Ернингтортиш кучи, 
ишқаланиш кучи, ҳавонинг қаршилик кучи таъсир этади. Шунинг 
учун Ньютоннинг 1-қонунининг иккинчи қисмини тажрибада текши- 
риб кўришнинг имкони йўқ. Лекин кузатишлардан олинган натижа- 
ларни умумлаштириб Ньютоннинг биринчи қонунининг тўғрилиги 
ҳақида ишонч ҳосил қилишимиз мумкин. Бу қонунга дастлаб Галилей 
асос солган. У жисмларнинг ҳаракатини ўрганиш бўйича қатор 
тажрибалар ўтказган ва тажриба натижаларини умумлаштириб, 
юқорида келтирилган Ньютоннинг биринчи қонунининг таърифи 
берилган тарздаги хулосага келган (Ньютон бу қонунни динамика- 
нинг бошқа қонунлари билан бир тизимга киритган). Ньютоннинг 
биринчи қонуни ҳақида тўлароқ тасаввур ҳосил қилиш учун Галилей 
тажрибаларидан бирини баён қиламиз: шар шаклидаги жисм 
дастлаб аЬ кия текислик бўйлаб, сўнгра эса ўз инерцияси билан уфк 
текислигида жойлашган Ьс текислик бўйлаб ҳаракат қилади 
(2.1-расм). Кўриниб турибдики, траекториянинг аЬ қисмида жисм 
тезланиш билан ҳаракат қилади, чунки траекториянинг бу қисмида 
унга оғирлик кучининг қия текислик бўйлаб йўналган ташкил 
этувчиси таъсир этади. Ҳаракатнинг Ьс қисмида эса жисмга бундай 
куч таъсир этмайди, бинобарин, траекториянинг бу қисмида у ўз 
инерцияси билан ҳаракатини давом эттиради. Галилей ўз тажри- 
баларида шу нарсани кузатдики, жисм билан текислик орасида