Физика курси I



Download 7,38 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/103
Sana24.02.2022
Hajmi7,38 Mb.
#200593
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   103
Bog'liq
Fizika kursi. 1-qism. Mexanika (A.Qosimov, X.Jo'raqulov, A.safarov)

I
* 0
1.18-р а с м
яъни тўла тезланиш модулининг квадрати уринма ва марказга 
интилма тезланишлар модуллари квадратларининг йиғиндисига тенг 
бўлади.
32
www.ziyouz.com kutubxonasi


1.9- §. ҲОСИЛЛ ВА ИНТЕГРАЛНИНГ ФИЗИКАВИЙ МАСАЛАЛАРГА
ТАТВИҚИ
Ҳосила тушунчаси соф математикавий нуқтаи назардан фақатгина узлуксиз 
функциялар учун, аниқроғи, функцияларнинг узлуксизлик соҳасидагина мазмунга эга. 
Физикада ихтиёрий физикавий катталик бир ёки бир неча катталикларнинг функцияси 
сифатида қаралиши мумкин. Масалан, жисм босиб ўтган йўл вақтнинг функцияси, 
яъни ҳаракатдаги жисмнинг босиб ўтган йўли ҳаракатланиш вақтига боғлиқ бўлади. 
Бу боғланиш ошкор бўлмаган кўринишда х = з(<) шаклда ёзилади. Шунингдек, 
ҳаракат тезлиги ва тезланиши ҳам вақтнинг функцияси сифатида Ъ=д( 1)  ва а = а(() 
кўринишда ёзилиши мумкин. Баъзи физикавий катталикларни, жумладан, тезлик ва 
тезланишни ҳам координаталарнинг функцияси сифатида ифодалаш мумкин. Бундай 
катталикларга энг оддий мисол — жисм зичлигидир. Ҳақиқатан ҳам, умумий ҳалда 
жисм зичлиги ҳажмнинг турли бўлакларида турлича бўлиши мумкин. Масалан, ҳаво 
молекулаларининг зичлиги оддий шароитда Ер сиртига яқин жойлашган қатламларда 
каттароқ бўлиб, баландлик ортган сари камая боради. Агар координаталар тизимининг 
Ер сиртига тик йўналган ўкини 2. оркали белгиласак, бу боғланиш функционал 
кўринишда

р = р(г)
У 
каби ёзилади. Жисмларнинг зичлиги ҳажмга боғлиқ бўлгани учун умумий ҳолда
р = р(ҳ, у, г) функция ёрдамида анйқланади.
Энди зичлик тушунчаси воситасида физикавий масалаларда ҳосила тушунчаси- 
нинг ишлатилиш мазмунини қараб чиқайлик. Таърифга асосан, жисмнинг ўртача 
зичлиги унинг ҳажм бирлигига тўғри келувчи массасига сон жиҳатдан тенг, яъни
т
Агар бизни бирор элементар ҳажмдаги зичлик қизиқтирса,
Д т
формуладан фойдаланамиз; бунда Дт — элементар ҳажм (ДК) даги масса. 
Математикавий нуқтаи назардан жисмнинг бирор бир «нуқта»даги зичлиги
,. 
Д т
Р = йш — —
Д|Д^0 Дғ
Лт
~ЛУ
формула билан, яъни жисм массасидан ҳажм бўйича олинган ҳосила сифатида 
аниқланиши лозим. Зичликнинг ҳосилага асосланган бу таърифидан фойдаланиш учун 
қаралаётган жисмни «узлуксиз муҳит» деб қараш, яъни жисм массаси унинг ҳажми 
бўйича узлуксиз тақсимланган деб қараш керак бўлади. Жисм тузилишининг 
«узлуксиз муҳит» моделидан фойдаланиб физиканинг кўпгина (масалан, аэродинами- 
ка, қаттиқ жисмларнинг қайишқоқлик асослари ва ш.к.) масалаларини муваффаки- 
ятли ҳал қилиш мумкин. Аслида эса жисмлар узлуксиз эмас, жисмларни ҳосил қилувчи 
заррачалар орасидаги ўртача масофа шу зарраларнинг геометрик ўлчамларидан бир 
неча марта катта бўлиши мумкин. Математикавий тил билан айтганда, масса 
ҳажмнинг узлуксиз функцияси эмас. Ҳақиқатан, ҳатто қаттиқ жисмларда ҳам асосий 
масса кристалл панжаранинг «тугунлари»да жойлашган бўлиб, панжаранинг ичи 
амалда «бўшлиқ»дан иборат бўлади. Шунинг учун агар биз караётган ҳажм элементи 
Д V кристалл панжара тугунлари орасидаги фазода жойлашган бўлса, бу ҳажмдаги Дот 
масса нолга тенг бўлади. Газлар ва суюқликларда эса масала янада мураккаблашади. 
Бу ҳолда молекулаларнинг бетартиб иссиқлик ҳаракати туфайли муайян ҳ аж м
элементидаги молекулалар сони ва демак масса ҳам, вақт давомида ниҳоятда тез 
ҳамда бетартиб ўзгариб туради. Шу сабабли 

41/-Л) ДК
3 — 4 6 7
3 3
www.ziyouz.com kutubxonasi


лимит умуман ҳеч кандай физикавнй мазмунга эга бўлмайди. &т/ А\ /  катталик 
физикавий мазмунга эга бўлиши учун ЛУ ҳажм етарли даражада кичик бўлиши билан 
бирга ундаги молекулалар (ёки атомлар) сони етарли дараж ада кўп бўлиши керак, 
бинобарин, бу ҳажмдаги массанинг ўртача киймати ҳакида муайян фикр юритиш 
мумкин бўлиши керак. Амалда шундай бўлиши, яъни бир-бирига зид икки талабнинг 
бир вақтда кондирилиши мумкинми? Бу саволга жавоб бериш учун зичлиги нисбатан 
кам бўлган оддий шароитдаги газни одиб карайлик. Маълумки, оддий шароитда 1 см3 
ҳажмда З - Ю 19 тага якин газ молекуласи бўлади. Агар Д 1 /= 1 0 _ | " см3 бўлса, бу 
ҳажмда тажминан З-Ю9 та молекула жойлашган бўлади ва бу ҳажмдаги массанинг 
ўртача киймати хакида бемалол аник мулоҳаза юритиш мумкин.
Иккинчи томондан, Ю- | 0 см3 ҳажм одатдаги макроскопик жисм ҳажмига нисбатан 
«нукта» деб каралиши мумкин. Шунга кўра, физикада зичлик математикадаги каби

Download 7,38 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   103




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish