Fizika” kafedrasi g. B. Nafasova fizika fanidan labaratoriya mashg’ulotlar to’plami uslubiy ko‘rsatma guliston-2021 fizik kattaliklarni o‘lchash

Asbobning tuzilishi va ish uslubi

Qurilma havo bilan to`ldirilgan 20-30 litr hajmli V shisha balondan iborat (4-rasm). Rezina naycha yordamida balonga suvli U simon M manometr ulangan. Manometrning
tirsaklardagi havoning hajmini balloning hajmiga nisbatan nazarga olmasa ham bo`ladi. Ballonga K₁ jumrak orqali N qo`l nasosi ulangan bo`lib, uning yordamida ballonga havo haydaladi. K₂ jumrak esa ballondagi gazni tashqi atmosferadan ajratib turadi. K₁ jumrak ochilsa, ballon ichidagi bosim atmosfera bosimi P₀ bilan tenglashadi.Buxolda, ballon 1.4-rasm ichidagi m massali gaz P₀,V₀ va T₀ parametrlar bilan xarakterlanadi. Bunda T₀-tashqi muhit (xona) harorati. Agar K₁ jumrakni ochib ( K₂ berk) ballonga N nasos yordamida m massali havo haydasak, ballon ichidagi gaz (havo) ning bosmi ortadi. SHu bilan birga ballonga havo tez haydalishi natijasida, adiabatik siqilish sodir bo`lib, undagi havoning harorati tashqi muhit (xona) harorati T<sub>0</sub> ga nisbatan biror T gacha (T>T<sub>0</sub>) ortadi. Lekin, vaqt o`tishi bilan idishdagi havoning harorati T issiqlik almashinuvi natijasida xona harorati T₀ ga tenglashguncha asta sekin kamayib boradi. Unga mos ravishda idishdagi havoning bosimi ham kamayib boradi. Nihoyat idishdagi havoning harorati T xona harorati T₀ ga teng bo`lgandagina, ortiqcha bosimni ifodalovchi manometr sathlarining farqi aniq h qiymatga erishadi. Ballondagi (m<sub>0</sub>+m massali gazning bu birinchi holati T<sub>0</sub> va P<sub>1</sub> parametrlar bilan xarkterlanadi. (1 xolat: T<sub>0</sub> , P<sub>1</sub>) Atmosfera bosimi P<sub>0</sub> bo`lsa, ballondagi gazning bosimi P₁ quyidagiga teng bo`ladi.
(25)
bunda R<sub>0</sub> - mm suv ustunida ifodalangan atmosfera bosimi, h-mm suv ustunida ifodalangan idishdagi ortiqcha bosim.
Agar jumrak K<sub>2</sub> tez ochilsa, idishdagi havoning bosimi P<sub>1</sub> tashqi bosim P<sub>0</sub> ga tenglashguncha idishdagi gaz adiabatik ravishda kengayib boradi, natijada idishdagi havo T<sub>2</sub> gacha soviydi. (Jumrak ochilganda idishdan havoni m massali bir qismi chiqib ketadi, qolgan havoning m<sub>0</sub> massali qismi kengayib idishning butun V<sub>0</sub> hajmini egallaydi).
Bu holat gazning ikkinchi holatidir (2 xolat: P<sub>0</sub>,T<sub>2</sub>) K<sub>2</sub>-jumrak ochilgan zaxoti ( P<sub>1</sub>=P<sub>0</sub>) qaytadan berkitilsa, ballondagi m<sub>0</sub> massali gaz tashqi muhit bilan issiqlik almashinish natijasida izoxorik ravishda (V<sub>0</sub>=const) isiy boshlaydi. Gaz harorati ortishi bilan bosim ham ortib boradi va nihoyat gazning harorati tashqi T<sub>0</sub> harorati bilan tenglashganda bosimning ortishi to`xtaydi. Bu holat gazning uchinchi holati bo`ladi. (3 holat: P<sub>2</sub> ,T<sub>0</sub>) Bunda ballondagi havoning bosimi quyidagiga teng bo`ladi.
(26)
h₁- mm suv ustunida ifodalangan idishdagi ortiqcha bosim.
SHunday qilib: gazning 1 holatdan 2 holatga o`tishi, adiabatik jarayondan iborat bo`lganligi uchun Puasson tenglamasining (25) kurinishini quyidagicha yozish mumkin:
yoki (27)
Gaz 2 holatdan 3 holatga izoxorik - o`zgarmas hajmda o`tganligi uchun Gen-Lyusakk qonuniga binoan quyidagini yozamiz:
yoki (28)
(26) tenglikni  darajagacha ko`tarib, (28) ifoda bilan taqqoslasak, quyidagi tenglikka ega bo`lamiz:
(29)
(29) tenglamaga (25) va (26) lardan P₁ va P₂ larni olib kelib qo`ysak quyidagi tenglamani hosil qilamiz.
yoki (30)
bu tenglamada h/P<sub>0</sub> va h<sub>1</sub>/P<sub>0</sub> lar birdan juda kichik bo`lganligi uchun, tenglamani N’yuton binomi bo`yicha yoyib, ikkita birinchi hadlari bilan chegaralansak, quyidagi ifodaga ega bo`lamiz:
yoki (31)
(31) dan  ni topsak y quyidagi ko`rinishda bo`ladi:
(32)
(32) formula asosiy formula bo`lib: undan gaz issiqlik sig’imlari nisbati  topiladi.