Fizika” kafedrasi 5140200 – Fizika ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun Mo’minova Zarina Xudayberdi qizi

Yadrolarda elektromagnit o’tishlar

Yadrolarda elektromagnit o’tishlar yadroning tuzilishini o’rganish uchun keng foydalaniladi. Buning natijasida yadroviy reaksiyalar, alfa va betta yemirilishlar uyg’ongan atom yadrolarda sodir bo’ladi. Agar yadroning uyg’onish energiyasi nuklonlarning bog’lanish energiyasidan kichik bo’lsa unda elektromagnit tasirlashishlar (gamma-nurlanish, ichki eleltron konversiyasi, electron-pozitron juftlik ko’rinishi) sabali yadro asosiy holadga o’tadi.

Agar yadroning uyg’onish energiyasi nuklonlarning bog’lanish energiyasidan katta bo’lasa unda nuklonlar uchi chiqishi va elektromagnit o’tishlar o’rtasida raqobatlashish sodir bo’lib, qachonki nuklon uchib chiqishi qiyin bo’lganda, gamma kvant chiqishiga olib keladi. (1).

Biz shuni ta’kidlashimiz kerakki eletromagnit nurlanishlar kvant holatdagi harakat miqdori momenti (ħ birlikda) bilan bog’liq bo’lgan multiollik L (3) tartibi bo’yicha klassifikatsiya qilish qulaydir. Har bir tartibdagi multiollik uchun ikkita mumkin bo’luvchi nurlanish sinfi mavjuddir: juftligi bilan farqlanuvchi -qutbli elektr (E L) va -qutbli magnit( M L) dir. Klassik elektrodinamikada -qutbli elektr yoki magnit tebranishida chiqaruvchi nurlanishlarida E L va M L munosabatda bo’lishadi.

Multipollik termini odatda qanday tipdagi nurlanish bo’lishiga qarab, multipolik tartibini aniqlash uchun ishlatiladi.

Elektromagnit o’tishlar uchun harakat miqdori momenti va juftlik orasidagi munosabatidagi xarakterlovchi qiymatlar aniqlikda tanlash qoidasini topamiz. Tanlash qoidasi, harakat miqdori momentining saqlanish qonuninga asosan quyidagi soda ko’rinishni egallaydi:

L (2.2.1)
Juftlik bo’yicha tanlash qoidasiga asosan olingan ɣ- kvantning fazoviy koordinatadagi proyeksiyasi ishora bilan o’zgarishi vektori yoziladi . ɣ-kvantlari L- momentga nisbatan fazoviy koordinatasi 2 ta sinfga bo’linadi.

a) magnit nurlanish, bunda bo’lib juftligi esa π_m=(-1)(-1)^ᶩ=(-1)^L+1 ga teng.

b) elektr nurlanish, bunda yoki , juftligi π_m=(-1)(-1)^ᶩ=(-1)^L ga teng

Juftlikning saqlanish qonunuga asosan

=1,
shuning uchun juftlikning tanlash qoidasiga asosan quyidagini yozish mumkin:
= elektr nurlanish uchun (2.2.2.a)
= magnit nurlanish uchun (2.2.2.b)
Elektr multipolli o’tishlar, dipolli, kvadrupolli va h.k nurlanishlarga mos kelib, E1, E2, E3 va h.k munosabat bilan belgilanadi, magnit multipolli o’tishlar esa M1, M2, M3 va h.k munosabat bilan belgilanadi.