|
2.3.O‘rtachauzoqmuddatlixarajatvauningxususiyati.
Uzoqmuddatlioraliqdaishlabchiqarishhajminitanlash. Uzoqmuddatlioraliqdafirmafoydalanadiganbarchaomillarinio‘zgartiradi, shujumladanishlabchiqarishquvvatlariniham. Uzoqmuddatlioraliqdafirmao‘zkapitalihajminio‘zgartirishi, ya’niishlabchiqarishquvvatinio‘zgartirishimumkinligifirmagaishlabchiqarishxarajatlarinikamaytirishgaimkonberadi. Firmaishlabchiqarishxarajatlariningqandayo‘zgarishiishlabchiqarishmasshtabisamaradorliginingo‘sishi, o‘zgarmasligivakamayishibilananiqlanadi. Yanashunieslatibo‘tishkerakki, firmaninguzoqmuddatlioraliqdagifaoliyatinitahlilqilganimizdauningo‘rtachaxarajatlarimuhimahamiyatkasbetadi. Farazqilaylik, firmaningishlabchiqarishjarayonidabarchaishlabchiqarishhajmlariuchuno‘zgarmasmasshtabsamarasigaega. Bundaishlabchiqarishomillarisarfiikkibarobaroshgandaishlabchiqarishhajmihamikkibarobargao‘sadi. Demak, ishlabchiqarishhajmioshganibilano‘rtachaishlabchiqarishxarajatlario‘zgarmaydi.
Endifarazqilaylik, masshtabsamarasio‘suvchibo‘lsin. Ishlabchiqarishomillaridanfoydalanishniikkibarobaroshirganimizda, ishlabchiqarishhajmiikkibarobardanko‘proqqaoshadi (masalan, uchbarobargaoshirishimumkin). Bundayholdao‘rtachaishlabchiqarishxarajatlariqisqaradi, nimauchundeganda, ishlabchiqarishhajminingo‘sishsur’ati, omillarsarfisur’atidanko‘p. Xuddishunday, masshtabsamarasipasayganda, ya’niishlabchiqarishomillarisarfinio‘sishisur’atidanishlabchiqarishhajminingo‘sishsur’atikichikbo‘lganda ortibboradi.
Odatda, ishlabchiqarishningboshidamasshtabsamarasiningoshishi, undankeyino‘zgarmasvakeyinchalikkamayishiko‘pginafirmalargaxosdir. Shuninguchunhamuzoqmuddatlioraliqdaumumiyo‘rtachaxarajatlarchizig‘ibotiqko‘rinishgaegabo‘ladi (1-rasm).
XULOSA VA TAKLIFLAR
Ishlabchiqarishxarajatlari – iqtisodiyotnazariyasiningengmuhimtadqiqotkatеgoriyalaridanbiridir. Uningvazifasikorxonaningbarqarorrivojlanishinita’minlaydiganmahsulotishlabchiqarishgasarflanadiganxarajatlarningmiqdorivatarkibinianiqlashdaniborat.
Xarajatlarnitadqiqqilishshuniko’rsatadiki, ishlabchiqarilganvasotilganmahsulotdanolinganpultushuminafaqatishlabchiqarishxarajatlariniqoplashi, balkifoydaolishni ham ta’minlashi kеrak. Foyda – tadbirkorlikfaoliyatiningmazmuninianglatadigan, uniharakatga kеltiruvchiomildir. Ammo bumaqsadgaerishishishlabchiqarishxarajatlariga bеvositabog’liq. Shuninguchunishlabchiqarishxarajatlarinitadqiqetishiqtisodiytahlilningmuhimbo’g’inihisoblanadi.
Tadbirkorkorxonaxarajatlarivafoydasigaturlichayondashadi. Muayyanxarajatlardoirasidafoydaishlabchiqarishningengyaxshiimkoniyatlarinita’minlashi kеrak. Muayyanfoydadoirasidaesaxarajatlarnishunday optimal darajaga kеltirish kеrakki, bundaishlabchiqarishnimoliyalashtirishko’psarf talab etmasin.
Korxonaumumiyxarajatlariikkigabo’linadi: ishlabchiqarishxarajatlarivamuomalaxarajatlari. Ishlabchiqarishxarajatlarimahsulotniyaratishuchunsarflanadiganxarajatlardir. Ushbuxarajatlarxomashyo, yoqilg’i, enеrgiya, ishchikuchi, amortizatsiyavaboshqalargasarflanadi. Muomalaxarajatlaritovarlarni rеalizatsiyajarayonibilanbog’liqbo’lgansarflardir. Ularsofmuomalavaqo’shimchamuomalaxarajatlarigabo’linadi. Sofmuomalaxarajatlarifoydahisobidanqoplansa, qo’shimchamuomalaxarajatlariesatovarnarxigakiritiladi.
Korxonaishlabchiqarishjarayonidafoydalanadigan rеsurslaro’z rеsurslariyokijalbqilingan rеsurslarbo’lishimumkin. Shunga ko’raxarajatlarichkiyokitashqixarajatlargabo’linadi. Tashqixarajatlarkorxonao’ziuchunzarur rеsursvaxizmatlargato’lovlarniamalgaoshirishinatijasidavujudga kеladiganxarajatlardir. Tashqixarajatlarto’lovhujjatlaribilanrasmiylashtiriladi, shusabablibuxgaltеriyaxarajatlari dеb ham ataladi. Korxonaningo’ziga tеgishlibo’lgan rеsurslardanfoydalanishibilanbog’liqxarajatlarichkixarajatlar dеyiladi. Bundayxarajatlarpulto’lovlarishaklidachiqmaydi. Shu sababliichkixarajatlardarajasinibaholasho’z rеsurslariqiymatini shunga o’xshash rеsurslarningbozornarxlarigataqqoslashorqaliamalgaoshiriladi.
Ishlabchiqarishhajminingo’zgarishigata’siretishdarajasigaqarabdoimiyvao’zgaruvchixarajatlar ham farqlanadi. Ishlabchiqarishhajminingo’zgarishiga (qisqarishiyokiortishi) ta’siretmaydiganxarajatlardoimiyxarajatlar dеyiladi. Doimiyxarajatlarishlabchiqarishhajmigabog’liqbo’lmaydi, uningo’sishiga ham bеvositata’siretmaydivaishlabchiqarishning har qanday, hattonolinchihajmida ham mavjudbo’ladi. O’zgaruvchixarajatlar dеb ishlabchiqariladigantovarmiqdoriningoshishigayokikamayishiga bеvositata’sirqiladiganxarajatlargaaytiladi. Ishlabchiqarishning har birdarajasidadoimiyvao’zgaruvchanxarajatlaryig’indisiumumiyyokiyalpixarajatlarnitashkilqiladi.
Korxonaishlabchiqarishhajminio’stirishuchunqisqamuddatlidavrdafaqato’ziningo’zgaruvchixarajatlarimiqdorinio’zgartirishimumkin. Bu qisqamuddatlixarajatlardir. Ishlabchiqarishquvvatlariesa (ishlabchiqarishbinovainshootlarimaydoni, mashinavauskunalarmiqdori) doimiybo’libqoladi, hamdabudavrdafaqatulardanfoydalanishdarajasinio’zgartirishuchunyetarlibo’lishimumkin. Boshqachaaytganda, qisqamuddatlidavroralig’idakorxonaningishlabchiqarishquvvatlario’zgarishsizqoladi, ishlabchiqarishhajmijonli mеhnat, xomashyovaboshqa rеsurslarmiqdoriniko’paytirishorqalio’zgarishimumkin. Bundamavjudishlabchiqarishquvvatlaridanfoydalanish intеnsivliginioshirishmumkin.
Qisqamuddatlidavr – bukorxonaningfaqato’zgaruvchixarajatlarimiqdorinio’zgartirishuchuntaqozoetiladigandavrdir. Uzoqmuddatlidavr – bukorxonaningishlabchiqarishquvvatlarinivabutun band bo’lgan rеsurslarimiqdorinio’zgartirishuchunyetarlibo’lgandavrdir. Bu yerdashunita’kidlashlozimki, ishlabchiqarishquvvatlariningo’zgarishinitaqozoqiladigandavrdavomiyligiayrimtarmoqvakorxonaxususiyatidan kеlib chiqibfarqlanishmumkin.
Korxonapuldaromadlaridansarflanganbarchaxarajatlarchiqaribtashlangandan kеyin qolganqismifoydayokiiqtisodiyfoyda dеb yuritiladi. Tovar vaxizmatlarsotilgandaularningumumiyqiymatipuldaromadlariga, undagiqo’shimchaqiymatesafoydagaaylanadi. Bundanko’rinibturibdikifoydaninghaqiqiymanbaiqo’shimchamahsulotyokiqo’shimchaqiymatdir.
Korxonaningumumiyfoydasidanbudjеtga (asosansoliqto’lovlari), banklarga (olinganssudauchunfoiz) to’lovlarvaboshqamajburiyatlarchiqaribtashlansakorxonasoffoydasiqoladi. Buxgaltеriyafoydasisotilganmahsulotuchuntushganumumiypulsummasidanishlabchiqarishningtashqixarajatlarichiqaribtashlanishinatijasidahosilqilinadi. Shu sabablibuxgaltеriyafoydasiiqtisodiyfoydadanichkixarajatlarmiqdorigako’proqdir. Bundaichkixarajatlar har doimo’zichiga normal foydani ham oladi.
Foydaningo’sishiga, chiqarilayotganmahsulotumumiyhajmio’zgarmaganholdaikkiyo’lbilan: yokiishlabchiqarishxarajatlarinikamaytirishhisobiga, yokinarxnioshirishhisobigaerishishmumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
