Filosofiya uzb

 
19-mavzu. Mantiq fani rivojlanishining asosiy bosqichlari. 
 
Reja: 
1.
 
Qadimgi dunyoda mantiq ilmining shakllanishi va rivojlanishi. 
2.
 
Urta asrlarda mantiq ilmining taraqqieti  
3.
 
Yangi davrda mantiq ilmi. 
4.
 
XX asrda mantiq ilmining rivojlanishi. 
 
Har  bir  fan  kabi  mantiq  ilmi  ham  uzining  shakllanish  va  rivojlanish  tarixiga  ega.  Mantiqqa  oid 
dastlabki  an`analar  Kadimgi  Sharq  mamlakatlarida,  xususan  Hindiston,  Xitoyda  vujudga  keldi. 
Ularning  shakllanishiga  notiqlik  san`ati,  matematika  ilmining  rivojlanishi  va  shu  kabilar  katta  ta`sir 
kursatdi.  Shuni  aytish  kerakki,  Kadimgi  dunyoda  Aristotelgacha  bulgan  davrda  mantiq  falsafa 
tarkibida mavjud bulgan, mustaqil fan sifatida shakllanmagan. 
Kadimgi  Hindistonda  mantiq  ilmining  rivojlanishi  uch  davrni  uz  ichiga  oladi:  1) ilk  budda 
mantig`i  (er.  av.  VI-V  asrlari);  2) n`yaya,  vaysheshika  maktablarining  mantiqiy  ta`limoti  (er.  III-V 
asrlari); 3) budda mantig`ining rivojlangan davri (er. VI-VIII asrlari). 
Hind mantiqshunoslari bahs – munozarada nima isbotlanayapti va qanday isbotlanayapti, degan 
masalani ajratib kursatishgan. Ular isbotlashning elementlarini (tezis, asos, misol, birxillik, har xillik, 
bevosita  hissiy  qabullash,  xulosa,  avtoritet  va  shu  kabilarni)  batafsil  tahlil  etganlar.  N`yaya 
maktabining  vakillari  xulosa  chiqarish  masalasini  urganishga  katta  xissa  qushdilar.  Shuningdek,  ular 
besh qismdan iborat sillogizm nazariyasini yaratdilar: 
1.
 
tezis (tepalikda olov bor) 
2.
 
asos (tepalikdan tutun chiqayapti) 
3.
 
misol (qaerda tutun bulsa, sha erda olov bor) 
4.
 
 shu holatga nisbatan qullash (bu tepalikda tutun bor) 
5.
 
xulosa (demak, tepalikda olov bor). 
Qadimgi  Hind  mantiqshunoslari  Dignaga,  Dxarmakirti  va  ularning  shogirdlari  tomonidan 
tushuncha,  hukm,  ayniqsa  xulosa  chiqarish  bilan  bog`liq  masalalar  kengroq,  chuqurroq  tahlil  qilindi. 
Dignaga xulosa chiqarishda mantiqiy asosga xos bulgan uch xususiyatni kursatib utadi: mantiqiy asos 
xulosa  chiqarish  ob`ekti  bilan  bog`liq  buladi,  bir  turdagi  ob`ektlar  bilan  bog`liq  buladi,  xar  turdagi 
ob`ektlar  bilan  bog`liq  bulmaydi.  Bu  xulosa  chiqarishning  asosiy  shartlari  bulib,  ularning  buzilishi 
mantiqiy  xatolarga  olib  keladi.  Dxarmakirti  xulosa  chiqarishning  «uzi  uchun»  va  «boshqalar  uchun» 
turlarini, shuningdek, muhokamada uchraydigan mantiqiy xatolarni batafsil urgangan. 
Kadimgi Hindistondagi shakllangan mantiq an`analari Kadimgi Gretsiyada mantiq ilmining paydo bulishiga 
ta`sir kursatgan. 
Kadimgi  grek  falsafasida  mantiq  masalalari,  dastlab,  Parmenidning  «Tabiat  tug`risida»  asarida, 
Eleylik  Zenonning  aporiyalarida,  Geraklit  ta`limotida  u  yoki  bu  darajada  kurib  chiqilgan. 
Aristotelgacha  bulgan  mantiqiy  ta`limotlar  ichida  Demokritning  mantiqiy  ta`limoti,  Sokratning 
induktiv metodi va Platonning dialektikasi diqqatga sazovordir.