Filosofiya uzb



Download 0,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet102/149
Sana30.12.2021
Hajmi0,97 Mb.
#197882
1   ...   98   99   100   101   102   103   104   105   ...   149
Bog'liq
2 5242298942464460709

Tasavvur  esa  avval  idrok  etilgan  predmetning  obrazini  ma`lum  bir  signallar  (berilgan  predmet  bilan 
ma`lum  bir  umumiylikka  ega  bulgan)  ta`sirida  miyada  qayta  hosil  qilishdan,  yoki  shu  va  boshqa 
obrazlar  negizida  yangi  obraz  yaratishdan  iborat  hissiy  bilish  shaklidir.  Masalan,  tanishingizga 
uxshagan  kishini  uchratganda  tanishingizni  eslaysiz,  yoki  qurmoqchi  bulgan  imoratingizni  mavjud 
imoratlar obrazlari yordamida yaqqol his qilasiz. 
Yaissiy bilishning barcha shakllariga xos bulgan xususiyatlari qatoriga quyidagilar kiradi: 
Birinchidan,  hissiy  bilish  ob`ektning  (predmetning  yoki  uning  birorta  xususiyatining)  sub`ektga 
(individga,  tug`rirog`i,  uning  sezgi  organlariga)  bevosita  ta`sir  etishini  taqozo  etadi.  Tasavvur  ham 
bundan istisno emas. Unda obrazi qayta hosil etilayotgan (yoki yaratilayotgan) predmet emas, u bilan 
bog`liq bulgan boshqa predmet-signal ta`sir etadi. 
Ikkinchidan, hissiy bilish shakllari predmetning tashqi xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiradi. 
Uchinchidan, hissiy obraz predmetning yaqqol obrazidan iborat. 
Turtinchidan, hissiy bilish, konkret individlar tomonidan amalga oshirilganligi uchun ham, har bir 
alohida  holda  konkret  insonning  sezish  qobiliyati  bilan  bog`liq  tarzda  uziga  xos  xususiyatga  ega 
buladi. 


 
 
67
67
Beshinchidan, 
hissiy 
bilish 
bilishining  dastlabki  va  zaruriy  bosqichi  hisoblanadi.  Usiz 
bilish mavjud bula olmaydi. Chunki inson tashqi olam bilan uzining sezgi organlari orqali bog`langan. 
Bilishning keyingi bosqichi, boshqa barcha shakllari sezgilarimiz bergan ma`lumotlarga tayanadi. 
Bundan  kelib  chiqadigan  xulosa  shuki,  hissiy  bilish  tafakkur  bilan  uzviy  bog`liq.  Xususan, 
nazariy  bilimlarning  chinligi  oxir-oqibatda  empirik  talqin  qilish  yuli  bilan,  ya`ni  tajribada  bunday 
bilimlarning  ob`ektini  qayd  etish  orqali  asoslanadi.  ¤z  navbatida,  hissiy  bilish,  umuman  olganda, 
aql  tomonidan  boshqarilib  turadi,  bilish  oldida  turgan  vazifalarni  bajarishga  yunaltiriladi,  ijodiy 
fantaziya  elementlari  bilan  boyitiladi.  Masalan,  guvohlarning  bergan  kursatmalari  asosida 
jinoyatchining portreti yaratiladi, yaqqol his qilinadi va qidiriladi.  
Lekin, shunga qaramasdan hissiy bilish uz imkoniyatlari, chegarasiga ega. U bizga alohida olingan 
predmetlar (yoki predmetlar tuplami), ularning tashqi belgilari haqida ma`lumot beradi. Unda mavjud 
predmetlar  urtasidagi  aloqadorlik  (masalan  muz  bilan  havoning  harorati  urtasidagi  bog`lanish) 
urganilmaydi,  predmetlarning  umumiy  va  individual,  muhim  va  nomuhim,  zaruriy  va  tasodifiy 
xususiyatlari farq qilinmaydi. 
Bundan tashqari, ba`zi hollarda hissiyotimiz bizni aldab quyadi. Masalan, uzoqdan sizga qarab 
yurib kelayotgan kishini tanishingizga uxshatasiz, lekin yaqinroq kelganda uning boshqa kishi 
ekanligi ma`lum buladi. Boshqa bir misol. Endi tanishgan kishingiz haqidagi dastlabki taassurot (bu 
asosan uning tashqi tamonidan kurinishiga qarab hosil qilinadi), u bilan muloqatda bulgandan keyin 
uzgaradi. Mana shu urinda «Kiyimiga qarab kutib olishadi, aqliga qarab kuzatishadi» degan 
maqolning hissiy bilish bilan aql urtasidagi uzaro munosabatni, farqni yaxshi ifoda qilishini 
ta`kidlash lozim. Yuqorida qayd etib utilgan holatlar bilishda tafakkurga bulgan ehtiyojni, uning 
mohiyatini, bilishda tutgan urnini chuqur anglashga yordam beradi. 
Predmet  va  hodisalarning  mohiyatini  tushunishga  tafakkur  yordamida  erishiladi.  Tafakkur 
bilishning  yuqori-ratsional  (lotincha  ratio-aql)  bilish  bosqichi  bulib,  unda  predmet  va  hodisalarning 
umumiy,  muhim  xususiyatlari  aniqlanadi,  ular  urtasidagi  ichki,  zaruriy  aloqalar,  ya`ni  qonuniy 
bog`lanishlar aks ettiriladi. Tafakkur quyidagi asosiy xususiyatlarga ega 
1) Unda  voqelik  abstraktlashgan  va  umumlashgan  holda  in`ikos  qilinadi.  Hissiy  bilishdan  farqli 
ularoq, tafakkur bizga predmetning nomuhim, ikkinchi darajali (bu odatda bilish oldida turgan vazifa 
bilan  belgilanadi)  belgilaridan  abstraklashgan  (fikran  chetlashgan,  mavhumlashgan)  holda, 
e`tiborimizni  uning  umumiy,  muhim,  takrorlanib  turuvchi  xususiyatlariga  va  munosabatlariga 
qaratishimizga  imkon  beradi.  Xususan,  turli  kishilarga  xos  individual  belgilarni  (xulq-atvor, 
temperament,  qiziqish  va  shu  kabilardagi)  e`tibordan  chetda  qoldirgan  holda,  ular  uchun  umumiy, 
muhim  belgilarni,  masalan,  maqsadga  muvofiq  holda  mehnat  qilish,  ongga  ega  bulish,  ijtimoiy 
munosabatlarga  kirishish  kabi  xislatlarni  ajratib  olib,  «inson»tushunchasini  hosil  qilish  mumkin. 
Umumiy  belgilarni  aniqlash  predmetlar  urtasidagi  munosabatlarni,  bog`lanish  usullarini  urnatishni 
taqoza  etadi.  Turli  xil  predmetlar  fikrlash  jarayonida  uxshash  va  muhim  belgilariga  kura  sinflarga 
birlashtiriladi  va  shu  tariqa  ularning  mohiyatini  tushunish,  ularni  xarakterlaydigan  qonuniyatlarni 
bilish  imkoniyati  tug`iladi.  Masalan,  yuqorida  keltirilgan  «inson»  tushunchasida  barcha  kishilar  bitta 
mantiq  iy  sinfga  birlashtirilib,  ular  urtasidagi  muhim  bog`lanishlar  (masalan,  ijtimoiy  munosabatlar) 
bilib olinadi. 
2) Tafakkur borliqni bilvosita aks ettiradi. Unda yangi bilimlar tajribaga har safar bevosita murojaat 
etmasdan,  mavjud  bilimlarga  tayangan  holda  hosil  qilinadi.  Fikrlash  bunda  predmet  va  hodisalar 
urtasidagi  aloqadorlikka  asoslanadi.  Masalan,  bolaning  xulq-atvoriga  qarab,  uning  qanday  muhitda 
tarbiya olganligi haqida fikr yuritish mumkin. Tafakkurning mazkur xususiyati, ayniqsa, xulosaviy fikr 
hosil qilishda aniq namoyon buladi. 
3) Tafakkur  insonning  ijodiy  faoliyatidan  iborat.  Unda  bilish  jarayoni  borliqda  real  analogiga  ega 
bulmagan  narsalar-yuqori  darajada  ideallashgan  ob`ektlarni  (masalan  absolyut  qattiq  jism,  ideal  gaz 
kabi  tushunchalar)  ni  yaratish,  turli  xil  formal  sistemalarni  qurish  bilan  kechadi.  Ular  yordamida 
predmet  va  hodisalarning  eng  murakkab  xususiyatlarini  urganish,  hodisalarni  oldindan  kurish, 
bashoratlar qilish imkoniyati vujudga keladi. 
4) Tafakkur  til  bilan  uzviy  aloqada  mavjud.  Fikr  ideal  hodisadir.  U  faqat  tilda-moddiy  hodisada 
(tovush  tulqinlarida,  grafik  chiziqlarda)  reallashadi,  boshqa  kishilar  bevosita  qabul  qila  oladigan,  his 


 
 
68
68
etadigan  shaklga  kiradi  va  odamlarning  uzaro  fikr  almashish 
vositasiga 
aylanadi. 
Boshqacha 
aytganda, til fikrning bevosita voqe bulish shaklidir. 
2. Tafakkur uch xil shaklda: tushuncha, hukm (mulohaza) va xulosa chiqarish shaklida mavjud. 

Download 0,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   98   99   100   101   102   103   104   105   ...   149




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish