Filosofiya uzb

TAFAKKUR ShAKLI fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog`lanish usuli, uning 
strukturasi  (tuzilishi)  dir.  Fikrlash  elementlari  deganda,  predmetning  fikrda  ifoda  qilingan  belgilari 
haqidagi  axborotlar  tushuniladi.  Tafakkur  shaklining  tabiatini  konkret  misollar  yordamida  kurib 
chiqamiz. 
Ma`lumki,  ayrim  predmetlar,  ularning  sinfi  (tuplami)  kishilar  tafakkurida  turli  xil  mazmunga  ega 
bulgan  tushunchalarda  aks  ettiriladi.  Masalan,  «davlat»  tushunchasida  uzining  maydoniga,  aholisiga, 
boshqaruv vositalariga ega bulgan siyosiy tashkilot aks ettiriladi. «Ilmiy nazariya» tushunchasida esa, 
predmetlarning birorta sohasiga oid bulgan va ular haqida yaxlit tasavvur beradigan, ma`lum bir metod 
yordamida  qurilgan  tushunchalar  sistemasi  ifoda  etilgan.  Mazmun  jihatdan  turli  xil  bulgan  bu 
tushunchalar  mantiq  iy  shakliga  kura  bir  xildir:  har  ikkalasida  predmet  uning  muhim  belgilari  orqali 
fikr  qilingan.  «uz  maydoniga  egaligi»,  «aholisining  mavjudligi»,  «boshqaruv  vositalariga  egaligi», 
«siyosiy  tashkilotdan  iboratligi»  davlatning  muhim  xususyatlari  hisoblanadi.  Xuddi  shuningdek, 
«predmetlarning  birorta  sohasiga  aloqadorligi»,  «predmet  haqida  yaxlit  tasavvur  hosil  qilishga 
imkoniyat  berishi»,  «ma`lum  bir  metod  yordamida  qurilishi»,  «tushunchalar  sistemasi  shaklida 
bulishi» ilmiy nazariyaning muhim belgilari hisoblanadi. Agar tushuncha aks ettirayotgan predmetni A 
bilan, unda fikr qilinayotgan muhim belgilarni, ya`ni fikrlash elementlarini a, v, s,..., n bilan belgilasak, 
tushunchaning mantiq iy strukturasini A (a, v, s,..., n) shaklida simvolik tarzda ifodalash mumkin. 
Hukmlarda predmet bilan uning xossasi, predmetlar urtasidagi munosabatlar, predmetning mavjud 
bulish  yoki  bulmaslik  fakti  haqidagi  fikrlar  tasdiq  yoki  inkor  shaklda  ifoda  etiladi.  Masalan  «Temir-
metall»  degan  hukmda  predmet  (temir)  bilan  uning  xossasi  (metall  ekanligi)  urtasidagi  munosabat 
qayd etilgan.  «Axloq huquqdan ilgari paydo bulgan» degan hukmda ikkita predmet (axloq va huquq) 
urtasidagi  munosabat  qayd  etilgan.  Mazmun  jixatdan  turli  xil  bulgan  bu  hukmlar  tuzilishiga  kura  bir 
xildir: ularda predmet haqidagi tushuncha (S) bilan predmet belgisi haqidagi tushuncha (P) urtasidagi 
munosabat  qayd  etilgan,  ya`ni  R  ning  Sga  xosligi  tasdiqlangan.  Umumiy  xolda  hukmning  mantiq  iy 
strukturasini (shaklini) S-R formulasi yordamida ifoda etish mumkin.