Filologiya fakulteti

nimarsalardin tasadduq qilmoq kerak.  Toinki Tengri taolo sihhat bergay. Mening 

koʻnglimga  keldikim,  Muhammad  Humoyun(ning)  mendan  oʻzga  yaxshiroq 

nimarsasi yoʻq. Men oʻzimtasadduq boʻlayin, xudoy qabul qilsun. Xoja Halifa oʻzga 

muqarrablardin  arzgʻa  tegurdilarkim,  Muhammad  Humoyun  sihat  topar  “siz  bu 

soʻzni  nechun  tilingga  kelturasiz.  Gʻaraz  budurki,  dunyo  molidan  yaxshisini 

tasadduq  qilmoq  kerak.  Bas  oʻshal  olmoskim,  Ibrohimning  urushida  tushub  erdi, 

Muhammad  Humoyungʻa  inoyat  qilib  erdingiz,  tasaduq  qilmoq  kerak.  Tilgʻa 

keldikim,  dunyo  moli  uning  evazigʻa  nechuk  boʻlgʻay.  Men  aning  fidosi 

qilurmenkim,  hol  anga  mushkil  boʻlubdur..  Va  andin  oʻtubdurkim,  men  aning 

betoqatligʻini  toqat  kelturgʻaymen…”

27

 Bobur  Mirzo  shunday  deb  oʻgʻlining 

atrofida uch marta aylanib, uning dardiga shifo soʻraydi. Shundan soʻng Humoyun 

darddan forigʻ boʻladi va Bobur betob boʻlib yotib qoladi. Koʻp oʻtmay vafot etadi.  

Garchi “Boburnoma”da uchraydigan shu real tasvir tarixiy voqea hisoblansa-

da, badiiy adabiyotdagi otaning farzandiga boʻlgan mehrini, farzandi uchun jonini 

qurbon qilishga tayyorligini yana bir misolidir. 

Oʻzbek mumtoz adabiyotida bu mavzu turli xil koʻrinishlarda, asosan, otaga 

boʻlgan hurmat, farzandning azizligi pand-nasihat korinishida asarlarda ifodalandi. 

Bu holat XX asr boshlariga qadar davom etdi.  

 Otalar  va  bolalar  oʻrtasidagi  munosabatlarga  jadidchilik  davriga  kelib 

qarashlar  oʻzgardi.  Jadid  adabiyotida  eski  avlod  bilan  yangi  avlod  oʻrtasida 

dunyoqarashdagi ziddiyatlar aks ettirildi va jamiyatdagi johillik, qoloqlik yoshlar, 

umuman  millat  fojeasiga  olib  kelinayotganligi  koʻproq  ota-onalarning  johilliklari, 

farzandlarining  his-tuygʻulari  bilan  hisoblashmasligi  kabi  holatlar  sabab  ekanligi  

orqali koʻrsatib berishga urunildi. Jadidlar oʻzbek adabiyotiga yangicha qarash olib 

kirishdi. Ungacha, yuqorida koʻrganimizdek, ota-onaning salbiy tomonlari, deyarli, 

koʻrsatilmagan,  har  qanday  vaziyatda  ham  ota  onaning  soʻzidan  chiqmaslik,  ular 

faqat  farzandlarining  baxtini  oʻylashi  kabi  pand-nasihat  koʻrinishidagi  asarlar 

                                                           

27

Бобурнома: [Ўрта-ёшдаги мактаб болалари учун] /[  нашрга тайёрловчи П. Шамсиев; Муҳаррир А. Ўктам ]. 

- Т .: Юлдузча, 1989 – 368  б.  

---

                                                                                      

                                                                                    27 

 

mavjud edi. Jadidchilik adabiyotida esa reallik aks eta boshladi. Unda yoshlarning 

huquqsizligi,  jamiyatda  yosh  avlodning  fojeasiga  kattalar  sabab  boʻlayotganligi 

yoritildi.  Jadid  adabiyotining  yirik    namoyandalari    Behbudiy,    Avloniy,    Fitrat,  

Hamza,  A.Qodiriy,  Choʻlpon  kabilarning  asarlarida  ma’rifatparvarlik  mavzusi  

otalar    va  bolalarning    turli    aspektdagi    munosabatlarida    gohida    keskin  

ziddiyatlarga  qorishiq  holda aks etganligini koʻramiz. 

Bunga  misol  qilib  Hamza  Hakimzoda  Niyoziyning  “Zaharli  hayot,  yohud 

ishq qurbonlari” tragediyasini keltirishimiz mumkin. Unda bir  ota oʻz qizini koʻp 

xotinli  qari  Eshonga  uzatmoqchi  boʻladi.  Yana  bir  ota  esa  oʻgʻlining  xohish 

istaklari  bilan  hisoblashib  oʻtirmay,  uning  kelajagiga  bolta  uradi.  Asar 

qahramonlari  Mayramxon  va  Mahmudxon  oʻsha  davr  va  ota-onaning  johilligi 

qurboniga aylanadi.  

 Toʻgʻri,  bu  qasddan  boʻlmasada,  qaysidir  ma’noda  farzandlarning  fojeasiga 

olib  kelishi  farzandkushlikning  ilk  koʻrinishlari  edi,  desak  adashmagan  boʻlamiz. 

Jadidchilar  koʻproq  millat  fojeasini  koʻrsatish  hamda  millatni  taraqqiyotga  olib 

chiqish  uchun xatto ota-onalarning  johilligini ham  tanqid qilib  chiqishdi. Ota-ona 

naqadar moʻtabar zot boʻlmasin, ularning ham salbiy illatlarini koʻrsata boshlashdi. 

Buning  yorqin  namunalaridan  yana  biri  deb  Choʻlponning  “Kecha  va  kunduz” 

romanidagi Razzoq soʻfi, A.Qodiriyning “Oʻtkan kunlar” romanidagi Oʻzbegoyim, 

Behbudiyning  “Padarkush”  dramasidagi  boy  obrazlarini  koʻrsatishimiz  mumkin.  

Shu  jumladan,  jadid  adabiyotida  oilaviy  munosabatlarga  haqqoniylik  va  real  koʻz 

bilan  qarash  va  yosh  avlod  misolida  Turkistonning  kelajagini  tasvirlash  yuqori 

oʻringa chiqdi. Jadidlar ota va bola munosabatlarida tarbiyaning oʻrni juda muhim 

ekanligini ta’kidlaydilar.

 

Shuning  uchun  ham  A.Avloniy   oʻz  asarida  insonlar  

tugʻilishdan  yomon    boʻlib    tugʻilmaydilar,    ularni    muayyan    sharoit    yomon  

qiladi,    degan    fikrlarni  bildiradi.      Yuqoridagilar  esa  mustaqillik  davriga  kelib 

oʻzbek adabiyotida ham oʻz aksini topib, yangi gʻoyalarga ham sababchi boʻldi.  

Lekin keying davrlarda “sotsialistik realizm” metodi talablari, kommunistik 

partiyaning badiiy adabiyotga  yoʻl-yoʻriq  koʻrsatishi,  ijod  jarayoniga  bevosita  

---

                                                                                      

                                                                                    28 

 

aralashuvi,    buyruqbozlik    va  koʻrsatmalar    adabiyot    va    san’at    asarlarining  

hayotiyligiga    salbiy    ta’sir    koʻrsatdi,  qahramonlarni    milliy    zamindan    ayirdi.  

Eng    yomoni,    oʻsib    kelayotgan    yosh    avlod  tarbiyasini    buzdi.  Adabiyotda 

sohtalik  va  yana  bir  tomonlama  qarash  vujudga  keldi.  Shu    boisdan    otalar    va  

bolalar    muammosi    ham    uzoq    vaqtgacha  “kommunistik    axloq    normalari”  

asosida  hal  etilganligini  aytish  oʻrinlidir.

28

 

 “

Oʻtgan    asrning    20-30-    va    40-yillarida    adabiyotning    asosiy    e’tibori  

sotsializmning  shonli    yurishi,    xalq    xoʻjaligini    industrlashtirish,    qishloq  

xoʻjaligini    kollektivlashtirish,  xotin-qizlar    ozodligini    tarannum    etish,    urushda  

sovet    hukumatining    gʻalabasini    kuylash  boʻlganidan    otalar    sinfiy    dushman  

sifatida    qoralandi.    Otalar    izidan    bormay,    ularning  ishlarini  davom  ettirmay, 

yangicha  yoʻldan  yurgan  yoshlar  asosiy  qahramon  qilib  olindi.  Natijada 

oʻzbeklarning  ham  oʻziga  xos  Pavlik  Morozovlari  yetishib  chiqdi”.

29

 Haqiqiy 

millatiga sodiq ijodkorlarimiz esa bu mavzuda sukut saqlashga majbur edilar. 

Hozirgi davr adabiyoti ham ogʻzaki va  mumtoz adabiyot unsurlarini saqlab 

qolgan boʻlsa-da, ota va farzand munosabatlariga reallik va haqqoniylik tomonidan 

yondashilmoqda.  

Dastlabki    xulosamiz    shu    boʻldiki,    oʻzbek  adabiyotida    ota  va  bola 

munosabatlari  dastlab xalq ogʻzaki ijodida oʻz aksini topadi. Ularda, asosan, dono 

va mard otalar hamda ota oʻgitlariga amal qilib kamolga erishgan farzandlar tasviri 

ifodalanadi.  Biroq,  asrlar  oʻtib,  insoniyat  tafakkurida  roʻy  bergan  oʻzgarishlar,  

jamiyat    taraqqiyoti    natijasida    bu    munosabat    oʻzgarib    borgan.  Mumtoz 

adabiyotda ham shu an’analar qaysidir ma’noda davom etganligini koʻramiz. Jadid 

adabiyotiga  kelib  bu  munosabatlar  aks  etgan  asarlarda  tub  oʻzgarishlar  sodir 

boʻlganini  koʻrishimiz  mumkin.    Keyingi  davr  adabiyotida  oʻtgan  asrning  70-

yillariga  qadar  ota  va  bola  munosabatlari  ham  sovet  mafkurasining  yoʻrigʻiga 

yurgan  boʻlsa-da,  Mustaqillik  adabiyotida  jadid  adabiyotidagi  gʻoyalarni  davom 

                                                           

28

 Кийикбоев Ф. Ўзбек насрида оталар ва болалар муаммоси: генезиси реалистик талқини(1970 2000): 

Филол. фан. номзоди ... дисс. автореф. – Тошкент,  2011. 

29

 Кийикбоев Ф. Ўзбек насрида оталар ва болалар муаммоси: генезиси реалистик талқини(1970 2000): 

Филол. фан. номзоди ... дисс. автореф. – Тошкент,  2011. 

---

                                                                                      

                                                                                    29 

 

ettirgan  holda  unga    haqqoniy  tus  berila  boshlandi.  Eng  asosiysi  Sharq,  xususan, 

oʻzbek  adabiyotida  otalar  va  bolalar  munosabati  milliy  an’analarga  xos  tarzda 

tasvirlangan.