|
М. Mamarasulova,
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti talabasi,
Toshkent, O‘zbekistan
Ilmiy rahbar: N.Sh. Ahmedova,
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti dotsenti,
filologiya fanlari nomzodi, Toshkent, O‘zbekistan
O‘ZBEK TILIDA SO‘Z YASOVCHI
QO‘SHIMCHALARNING KO‘P MA’NOLILIGI
Ma’lumki, qo‘shimchalar mustaqil ma’no anglatish xususiyatiga
ega emas. Yasovchi marfemalar so‘zga qo‘shilib uning lug‘aviy
ma’nosini o‘zgartiradi, ularga yangi ma’no yuklatiladi. Bunday
qo‘shimchalar ba’zan barcha so‘zga bir xil ma’no yuklasa, ba’zan
so‘zlarga turli xil yangi ma’no beradi. So‘z yasovchi qo‘shimchalarning
polisemantik (ko‘pma’nolilik) xususiyatini barcha turkum yasovchilari
orasida kuzatish mumkin.
Yasovchi affiksning bir turkumga xos bo‘lgan xilma-xil ma’noli
so‘z yasash hodisasi affiksal polisemiya deyiladi: tort-ma, bo‘l-ma,
bostir-ma(joy oti); isit-ma, terla-ma, yozish-ma(mavhum ot); sur-ma,
qatla-ma(narsa oti) kabi [.Sapayev]. -ma qo‘shimchasi yordamida
yasalgan bu so‘zlarning hammasi narsa ma’nosini anglatadi. Ular
anglatgan ma’nodagi farq esa qo‘shimcha orqali emas, balki yasash
asosi orqali aniqlanadi. Shuning uchun bunday xususiyatga ega bo‘lgan
qo‘shimcha polisemantik qo‘shimcha, bunday til hodisasi esa affiksal
polisemiya deyiladi. [2, 19] Keltirilgan misollardan ko‘rinadiki, so‘z
yasovchi qo‘shimchaning bir so‘z turkumi doirasida, masalan, ot so‘z
turkumi doirasida ham narsa oti, ham faoliyat-jarayon oti yasay olish
xususiyatini affiksal polisemiya(qo‘shimchalar ko‘pma’noligi)dir. Bu
bir tomonlama yondashuvdir.
Morfemik
polisemiya
keng
tarqalgan.
Morfemalarning
polifunksionalligiga bog‘liq -chilik affiksining quyidagi uch ma’nosi
farqlanadi:
9
1)asosdan anglashilgan narsa yetishtiriladigan sohanini ifodalovchi
ot: paxtachilik, urug ‘chilik, uzumchilik;
2)asosdan anlashilgan narsa-hodisaning borliq holatini bildiruvchi
ot: pishiqchilik, mo‘lchilik;
3)asosdan anlashilgan tushuncha bilan bog‘liq bo‘lgan ishni
bildiruvchi ot: tirikchilik, ulfatchili; ([3,130])
Azim Hojiyev “O‘zbek tili so‘z yasalish tizimi” qo‘llanmasida so‘z
yasovchi qo‘shimchalarni so‘z turkumi doirasida alohida guruhlarga
ajratadi, har bir yasovchi qo‘shimchaning ma’nolarini izohlaydi.
Xususan, shaxs oti yasovchi -chi qo‘shimchasini quyidagicha izohlaydi:
-chi affiksi bu ot yasovchilar ichida eng sermahsuli hisoblanadi. Uning
yordamida yasalgan so‘z ko‘p miqdorda bo‘lishi bilan birga u yangi-
yangi shaxs otlarining yasalishi uchun xizmat qiladi. Shaxs otlarining
katta bir leksik-semantik guruhi insonni uning kasb-kori bilan ataydi. -
chi qo‘shimchasi ham xuddi shunday shaxs otlarini yasaydi. Ular esa
shaxs otlari yasalishining bir necha tipini tashkil qiladi. -chi
qo‘shimchasi yordamida birdan ortiq tipdagi shaxs otlari yasaladi.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili materiallarining ko‘rsatishicha, -chi
qo‘shimchasi bilan quyidagi tipdagi otlar yasaladi:
1.Faoliyat
sohasining,
kasb-hunarning
turlarini
bildiruvchi
so‘zlarga qo‘shilib, sohaning, kasb-korning shu turida faoliyat
ko‘rsatuvchi shaxs ma’noli otlar yasaydi: kurashchi, poygachi, bokschi.
2.Faoliyatning ma’lum sohasiga oid jamoa, klub, jamiyat
kabilarning nomini bildiruvchi so‘zlarga qo‘shilib, shu jamoaga,
jamiyatga mansub, unda faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs ma’noli shaxs otlari
yasaydi: paxtakorchi, spartakchi, navbahorchi.
3.Namoyishchi, muzokarachi ekskursiyachi kabilarda so‘z yasash
asosidan anglashilgan ish-harakat qatnashchisi ma’nolarini anglatadi.
[1, 64-65]
Bundan ko‘rinib turibdiki, -chi qo‘shimchasining bir necha
ma’nodagi
shaxs
otlarini
yasay
olish
xususiyati
uning
polifunksiyanalligidan
dalolat
beradi.
Demak,
A.Hojiyev
qo‘shimchalarni bunday tiplarga ajratib chiqish orqali qo‘shimchalar
polisemiyasining asosiy unsurini yoritgan. Negaki, qo‘shimchalar
polisemiyasi asosan mana shunday tiplarga ajratish natijasida namoyon
bo‘ladi. –chi ot yasovchi qo‘shimchasining narsa oti ham yasay olish
10
xususiyatini yuqoridagi bir necha tipdagi shaxs otlari yasay olish
xususiyati bilan umumlashtirsak, bu qo‘shimchaning ot so‘z turkumi
doirasida polisemiyani hosil qilayotganini kuzatish mumkin. Ammo
ba’zi qo‘shimchalar so‘z turkumining faqat bir guruhi doirasida
polisemiyani hosil qilishi mumkin. masalan,
-shunos shaxs oti yasovchisi
1. So‘z yasalish asosi anglatgan ilm-fan bilan shug‘llanuvchi shaxs
ma’noli otlar yasaydi: tilshunos, adabiyotshunos.
2. So‘z yasalish asosidan anglashilgan narsani o‘rganish bilan
shug‘ullanuvchi shaxs ma’noli otlar yasaydi:
tabiatshunos,
giyohshunos. [1, 66]
Ko‘rinib turibdiki, -shunos ot yasovchisi shaxs oti tarkibidagina
polisemiyani
hosil
qilyapti.
O
‘zbek
tilidagi
yasovchi
qo‘shimchalarning ba’zilari – shunos shaxs oti yasovchisi kabi bir so‘z
turkumining faqat bir guruhi doirasidagina polisemiyani hosil qila oladi.
Ammo ayrim qo‘shimchalar bir so‘z turkumining bir nechta ma’nosi
ifodalagan holda polisemiyani hosil qiladi. Qo‘shimchalar shu
xususiyatiga ko‘ra:
Do'stlaringiz bilan baham: |
