Фиброзно-кистозная болезнь

• O’qituvchi: M.Gaybullayeva

• 5-mavzu. Tabiiy resurslar, ulardan oqilona foydalanish va atmosfera muhofazasi.
• Reja
• 1.O’zbekiston tabiiy resurslarining holati
• 2.Tabiiy resurslar klassifikatsiyasi
• 3.Tabiatni muhofaza qilishning aspektlari
• 4.Atmosfera tarkibi.
• 5.Atmosfera tuzilmasi.

• 1. Tabiiy resurslarning klassifikasiyasi. Tabiiy boyliklari (resurslar) ikki qismga bo’linadi:
• 1. Tugaydigan. 2. Tugamaydigan.
• Tugaygidanga kiradi yer osti boyliklari, yer, o’simlik xayvonot, bir necha mineral xom ashyo. Tugamaydigancha kosmik, quyosh radiatiyasi, dengiz oqimi, atmosfera havosi, iqlim, shamol energiyasi, suv. Foydali qazilmalarga rudali va rudasiz metallar, neft, gaz, ko’mir, torf, yer osti suvlari kiradi. Foydali qazilmalar insoniyat va uning xo’jaligi, taraqiyoti uchun energiya va ekilgi manbai bulib, yildan- yilga undan foydalanish ortib bormoqda.

• Agar so’nggi 25 yil ichida dunyoda ko’mirga bo’lgan talab 2 marta, temir rudasiga 3 marotaba, neft va gazga bo’lgan talab 6 marotaba, marganes, kaliy, fosfor,tuzlariga talab 2-3 marotaba oshgan bo’lsa shu davrga aholining ulushi 40% tashkil kildi. Hozir dunyoda har yili 150 mlrd. t. mineral hom ashyo qazib olinmoqda. Tabiiy kurash oqibatida daryolar orqali dengiz, okeanlariga har yili 15 mlrd. t. tog’ jinslarini oqizib ketmoqda, 3-4 mlrd. t. atmosfera havosiga ko’tarilmoqda.

• Inson kerakli qazilmalarni o’zlashtirish oqibatida 1500-2000 mlrd. t. tog’ jinslari bir joydan ikkinchi joyga joylashtiriladi. BMT ning ma’lumotiga qaraganda, dunyoda yiliga 32 mlrd. t. ko’mir 2.6 mlrd. t. neft, 6 mlrd. t. temir rudasi, 3.6 mln. t. xrom rudasi, 7.3mln.t. mis rudasi, 3-4mln.t. qo’rg’oshin rudasi, 159 mln. t. tuz, 120 mln. t. fosfotlar, 1.2mln. t. uran, simob, molebdan, nikel, kumush, oltin, platina rudalari qazib olinmoqda.

• Tabiiy resurslar va ularning turlari. Insoniyatning butun tarixiy taraqqiyoti davomida yashash muhitiga tekin tabiiy boyliklarning tuganmas manbai tarzida qaralib kelingan. Bugungi kundagi masala insonning tabiiy muhit bilan shunchaki o‘zaro munosabati haqida emas, balki ana shu muhitning mavjudligiga, binobarin, inson zotining yashab qolishiga tug‘ilayotgan xavf-xatar borasidadir. Ekologik tanglikning mohiyati ham xuddi ana shundadir. Yevropada hatto bu haqda ko‘p munozaralar bo‘ladi.

• Umuman, ekologik halokat yuzaga keldimi, o‘zi? Yoki u endigina yuzaga chiqayaptimi? Har qalay, biosferaning borgan sari ishdan chiqib borishi fakti mavjud. Agar o‘z vaqtida buning oldi olinmasa, insonlar hayoti tabiiy asoslarining yemirilishiga olib kelishi mumkin. Bugungi kunda biosferaning ifloslanishi, zaharlanishi va ishdan chiqishi bilan yirik-yirik birlashma (monopoliya)larning ochko‘zlarcha yuritayotgan faoliyati o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik yanada namoyon bo‘lmoqda.

• Barcha vositalarni xususan, hozirgi zamon texnikalarini qo‘llab, tekin tabiiy boyliklardan talon-taroj ruhida to‘xtovsiz foydalanish ularnig sezilarli darajada kamayishiga olib keldi. Natijada tabiiy boyliklarning cheklangani ma’lum bo‘lib qoldi. Hatto ulardan ayrimlari butunlay yo‘qoldi.
• Tabiiy resurslar – atrof – muhitning muhim tarkibiy qismidir. Ulardan foydalanish asosida jamiyatning moddiy va madaniy ehtiyojlari qondiriladi.

• Tabiiy resurslar va ulardan insonning foydalanish imkoniyatlari ham juda xilma-xildir.
• Yer resurslarining cheklangan va ularning borgan sari kamayishi hozirgi vaqtda insoniyat sivilizatsiyasining eng dolzarb muammolaridan biridir. Shu sababdan, hozirgi zamonning muhim jihatlaridan biri tabiat resurslarini oqilona boshqarish masalasini hal etish hisoblanadi.

• Tabiatdan uning alohida tarkibiy qismi bo‘lmish "tabiiy boylik (resurs)lar" olinadi va ular foydalanish yo‘nalishlarida ishlab chiqarish, sog‘liqni saqlash, estetik, ilmiy va boshqalar bo‘yicha hamda tabiatini u yoki bu kompanentlari (yer, suv, o‘rmon, mineral, energetik va boshqalar)ga tegishliligi bo‘yicha ajratiladi. Insonni ularga ta’sir etish xarakteriga ko‘ra, tabiiy boyliklar tugaydiganlarga va tugamaydiganlarga ajratiladi. Tugaydigan tabiiy boyliklarni ham, o‘z navbatida, qayta tiklanmaydigan va qayta tiklanadigan turlarga ajratish mumkin.

• Qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklar mutlaqo tiklanmaydi yoki odamlar foydalanayotgan darajaga qaraganda nihoyatda sekinlik bilan tiklanadi. Bunday tabiiy boyliklar qatoriga neft, tosh ko‘mir, gaz va boshqa qazilma boyliklar kiradi. Bu tabiiy boyliklardan uzluksiz foydalanish muqarar ravishda ularning tugashiga olib keladi. Binobarin qayta tiklanmaydigan boyliklarni muhofaza qilish ishlari ularni tejash, ulardan oqilona, ya’ni isrofgarchiliklarga yo‘l qo‘yilmasdan foydalanishdan iborat bo‘lishi kerak.

• Qayta tiklanadigan tabiiy boyliklar - tuproq, o‘simlik, hayvonat olami, shuningdek, ba’zi cho‘kma jinslar, masalan, tuzlar. Bunday tabiiy boyliklar, ulardan foydalanish darajasiga qarab, qayta tiklanadi. Biroq ularning qayta tiklanish imkoniyatini yaratish va keng miqyosda qayta bunyodga kelishini ta’minlash uchun ma’lum shart-sharoitlar yaratish zarur. Qayta tiklanadigan tabiiy boyliklarning tiklanishi turlicha tezlikda kechadi.

• Binobarin, quyosh nuri odamlar tamonidan bilvosita boshqarilishi ham mumkin. Bunga quyosh batareyalari yordamida isitish, mashinalarni yurgazish, elektr toki olish va boshqalar misol bo‘la oladi.
• Iqlimiy resurslar - havo qatlam namligi va issiqligi, havo, shamol energiyasi va boshqalardir. Ammo turli mexanik aralashmalar, gaz va ularning chiqindilari, radioaktiv moddalar bilan havo qatlamining ifloslanishi natijasida uning tarkibi sezilarli darajada o‘zgarishi mumkin.

•