3. Tabiiy resurslar va ulardan foydalanish muammosi – Ijtimoiy taraqqiyot sharoitida jamiyatning tabiatga ta’sir ko‘rsatishi muqarrardir. Holbuki tabiatsiz inson hayotini tasavvur etib bo‘lmaydi. U inson o‘zining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qanoatlantiradigan yagona manba hisoblanadi. Odamlar yashashi uchun ishlab chiqarishi kerak, ya’ni tabiat bilan doimiy ravishda o‘zaro munosabatda bo‘ladi va bu jarayonda unga tegishli o‘zgartirishlar kiritadilar.
Аҳолининг ошиши фақат шаҳарларда эмас
Inson tabiatga ta’sir ko‘rsatmasdan yashay olmaydi. Uning dastlabki ko‘rinishlarini qo‘l tegmagan holda saqlashning ham iloji yo‘qdir. Shuning uchun ishlab chiqarishni va boshqa faoliyatlarni shunday tashkil etish kerakki, nafaqat odamlarning moslashuvi chegarasidan chiqmasligi, balki shu bilan birga biosfera eng yaxshi holatda saqlanishi kerak. Bu - yashash holatini muhofaza etishni ta’minlash demakdir.
Inson faoliyatining tabiatni o‘zgartiruvchi miqyoslarini ko‘rsatuvchi quyidagi ma’lumotlarni keltirib o‘tamiz. Eng so‘ngi taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra, insoniyat er bag‘ridan yiliga 100 milliard tonna tog‘ jinslari qazib oladi. XX asrning oxirlarida esa bu miqdor olti barobar ortgan. Dastlabki bashoratlarga qaraganda, butun dunyo miqyosidagi sanoat ishlab chiqarishi uch marta ko‘payadi.
Uning bunday darajada ortishi esa insoniyatning butun sivilizatsiyasi o‘n ming yil davomida ishlatganga qaraganda to‘rt marta ko‘p yangi xom ashyo resurslarini talab etadi. Olimlarning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, olingan qazilmalarni qayta ishlashda ular massasining deyarli to‘qson sakkiz foizi chiqindiga ajraladi va qazilmaning atigi ikki foizidan ijtimoiy ehtiyojlarni qanoatlantirish uchun foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish sur’ati tobora ortib bormoqda.
Qayta tiklanmaydigan mineral xom ashyolar iste’moli taxminan har o‘ttiz yilda ikki barobar ortsa, qazib olinadigan yonilg‘i miqdori esa har o‘n besh yilda ikki barobar ko‘payadi.
Tiklanadigan resurslar iste’moli darajasi ularning yillik o‘sishi chegarasiga yaqinlashmoqda. Qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli bo‘lgan erning etmish foiziga yaqini foydalaniladi. Asosiy baliqlar populyasiyasini ovlash ham taxminan etmish foizga o‘sdi. Resurslarning ayrim turlari bo‘yicha iste’moli tabiiy tiklanish potensialidan ortib ketdi.
Masalan, bugungi kunda sayyoramiz o‘rmonlari har daqiqada 20 gektarga kamayadi, ya’ni shuncha xududdagi o‘rmon yo‘qoladi. Tropik o‘rmonlar maydoni har yili bir foizga qisqaradi. Atmosferadagi kislorod hajmi yiliga 10 milliard tonnaga kamayadi. XXI asrning o‘rtalarida bu borada qator muammolar kelib chiqishi mumkin. Yoqilg‘ilarni yonishi natijasida havo qatlamida karbonat angidrid gazi to‘planadi. Uni esa, o‘simlik, okean va dengiz suvlari yutadi. Afsuski gaz to‘planish yutilish tezligiga qaraganda yanada jadallashib bormoqda.
Dunyoda toza chuchuk suvlar tejalmasdan sarflanmoqda. Olimlarning ta’kidlashicha, agar suv havzalarining ifloslanishi, suvdan foydalanish sur’ati kelgusida ham hozirgi darajada saqlanib qolsa, XXI asrda chuchuk suvlar zahirasi sezilarli darajada kamayib ketadi.
Dunyoda tuproq qatlamining yo‘qolishi ham kattadir. Insoniyatning butun tarixi davomida ishdan chiqqan va degradatsiyaga duch bo‘lgan tuproq qatlamining umumiy maydoni 20 million kvadrat kilometr.
Bu hozirgi vaqtda foydalanadigan 13 mln km kv ekiladigan yer maydonidan kattadir. Qurilishlar, tog‘ ishlari, yer tarmoqlari, tuproq qatlamining sho‘rlanishi va qurib qolishi natijasida har yili qishloq ho‘jaligi uchun zarur bo‘ladigan taxminan 50 – 70 ming km kv yerdan mahrum bo‘linmoqda.
Qator tabiiy boyliklardan insonning ko‘p va nooqilona foydalanishi tufayli ular yanada kamayib, tugash arafasida turibdi.
Yuqorida aytib o‘tilganlardan ko‘rinadiki, tabiiy boyliklardan foydalanish, tabiatni muhofaza etish faoliyati va aholini ekologik jihatdan tarbiyalash masalasiga qat’iy belgilangan tarzda ilmiy miqdoriy va sifatiy yondashuvlar zarur ekan. Kelguvsida dunyo holati va ko‘rinishining qanday bo‘lishi ko‘p jihatdan odamlarning faoliyati hamda ularning tabiatga nisbatan oqilona munosabatlariga bog‘liqdir. Biz o‘z farzand va nevaralarimizga bo‘lgan ma’suliyatimizni chuqur his qilmog‘imiz kerak.
