Фаровонлик концепциясининг назарий ва методологик асослари

Тенглик ва инсон тараққиёти

Турмуш даражасини таҳлил этишда фаровонликдаги тенгсизлик асосий муаммо ҳисобланади. Даромадлардаги тенгсизлик улкан кўлам касб этиши ҳамда мамлакатдаги сиёсий ва иқтисодий барқарорликка хавф туғдириши мумкин. Шунинг учун жаҳондаги барча ривожланган мамлакатлар аҳоли турли гуруҳлари даромадларидаги фарқни мунтазам равишда қисқартириб боришга мажбур бўладилар. Бироқ ана шундай чоралар кўриш учун жамиятда даромадлар ва бойлик табақалашиши даражасини аниқ белгилаб олиш талаб қилинади. Шу асосдагина давлат сиёсати ёрдамида даромадлар табақаланишига таъсир кўрсатиш мумкин бўлади.

Хозирги давр иқтисодий назариясига мувофиқ, даромадлар тақсимланишида мутлақ тенглик ҳам, шунингдек аҳоли турли гуруҳлари турмуш даражаси ўртасида катта фарқ ҳам мақбул эмас. Даромадлардаги мутлақ тенглик самарали меҳнат қилишга рағбатлантирмайди, шунинг учун даромадлардаги муайян тенгсизлик одамлар меҳнат фаолиятини рағбатлантиришнинг жуда муҳим воситаси ҳисобланади.
Аҳоли даромадларининг табақаланиши меҳнатга ҳақ тўлаш ва ижтимоий тўловлар, қобилият ва ишбилармонлик, мулкий аҳволдаги тафовутлар билан изоҳланадиган шахслар ва ижтимоий гуруҳлар даромадлари даражасида объектив таркиб топадиган тафовутдир.
Аҳолининг пул даромадларини иш ҳақи, ижтимоий трансфертлар, тадбиркорлик даромадлари, фоизлар, дивидендлар ва мулкдан бошқа даромадлар, шунингдек шахсий томорқа хўжалигида етиштирилган маҳсулотларнинг оилада истеъмол қилингани ва бозорда сотилганининг умумий қиймати ташкил этади. Даромадлар аҳоли гуруҳлари бўйича бир текис тақсимланмайди.
Аҳоли даромадлари табақаланишини баҳолашнинг қатор кўрсаткичлари мавжуддир. Ушбу кўрсаткичлар мазкур жараён нақадар интенсив кечишини ифода этади. Улар қуйидагилардан иборатдир:
● аҳолини жон бошига ўртача даромадлар бўйича гуруҳлаш. Мазкур кўрсаткич жон бошига тўғри келадиган ўртача пул даромадларини кўрсатади;
● умумий пул даромадларининг аҳоли турли гуруҳлари бўйича тақсимланиши. Мазкур кўрсаткич умумий пул даромадларининг фоиздаги улушини акс эттиради.
Даромадлар тақсимланишини таҳлил этиш учун аҳолининг юқори даромадли ва паст даромадли гуруҳлари ўртасидаги тафовути кўрсаткичлардан фойдаланади. Бу мақсадга децил, квартил, квантил ва бошқа коэффициентлар хизмат қилади.
Даромадлар марказлашишининг децил коэффициенти жами аҳолининг (100,0 %) ўнта тенг гуруҳга бўлиш ҳамда биринчи ва сўнгги гуруҳлар ўртасидаги тафовутни аниқлашни назарда тутади. Даромадлар табақалашининг децил коэффициенти энг юқори таъминланган 10,0 % аҳолининг даромади энг кам 10,0%, аҳолидан қанчалик ортиқ эканлигини ифода этади.
Ҳудди шунингдек квартил коэффициенти жами аҳолининг ҳар бири 25,0 % ни ташкил этган тўртта тенг гуруҳга, квантил коэффициенти эса жами аҳолини ҳар бири 20,0 % ни ташкил этадиган бешта гуруҳга бўлиш ва юқорида қайд қилинганидек, энг юқори ҳамда энг кам даромадга эга гуруҳлар ўртасидаги тафовутни аниқлашга асосланган. Аҳоли даромадларининг тақсимланиши нуқтаи назаридан таҳлил этиш Лоренц эгри чизиғи асосида ҳам амалга оширилиши мумкин.
Лоренц эгри чизиғида мамлакатнинг жами аҳолиси бешта тенг гуруҳга (20,0 % дан), уларга кирадиган уй хўжаликлари сони бўйича бўлинади. Агар бу аҳоли гуруҳлари тенг даромадга эга бўлсалар, унда 20,0 % аҳоли улушига даромадларнинг 20,0 %, 40,0 % аҳоли улушига – даромадларнинг 40,0% тўғри келади ва ҳоказо. Бунда Лоренцнинг эгри чизиғи мутлақ тенглик чизиғига қанчалик яқин бўлса, даромадларнинг тақсимланишида шунчалик тенгсизлик кузатилади.
Агар жамланма даромад айрим шахслар ўртасида мутлақ тенг тақсимланса, яъни барча даромадлар тенг бўлса, Лоренцнинг эгри чизиғи биссектрисага тўғри келади ҳамда квантил даромадга эга ҳар бир гуруҳ барча гуруҳлар даромади улушига мос тушади. Яъни агар шундай тенглик мавжуд бўлганида, 20,0 % аҳоли жамият жамланма даромадининг 20,0 % ни, 40,0 % аҳоли эса – тегишли равишда 40,0 % даромадга эга бўлиши керак эди ва ҳоказо.
Бироқ жамиятдаги даромадларнинг амалда тақсимланиши Лоренц эгри чизиғининг биссектрисадан узоқлашиш хусусиятига эгадир. Даромадларнинг тақсимланишидаги тенгсизлик юқори квантилдаги ҳар бир аҳоли гуруҳи жамият жамланма даромадининг каттароқ қисмига эга бўлишини, қуйи квантилдаги ҳар бир гуруҳ эса даромадда камроқ улушга эга бўлишини кўрсатади. Мутлақ тенгсизлик аҳолининг 20,0 %, 40,0 % ва ҳоказо қисмии хеч қандай даромадга эга бўлмаслигидан далолат беради. Бунда мазкур қатордаги сўнгги, ягона шахс жамият барча даромади - 100,0 % ни ўзлаштиради. Агар кимдир ушбу ҳамма даромадга эга бўлса, Лоренцнинг эгри чизиғи горизонтал ўқ бўйлаб жойлашади, сўнг эса вертикал бўйлаб кўтарилади.
Лоренц эгри чизиғининг биссектрисадан узоқлашишини ўлчаганда тенгсизлик даражасини ифолайдиган кўрсаткич олинади. Иқтисодий адабиётида мазкур кўрсаткич даромадларнинг марказлашиши коэффициенти ёки Жини коэффициенти номини олган.
Жини коэффициенти (Жини индекси) муайян мамлакат ёки минтақадаги жамиятнинг бирор белги (масалан, ҳозирги давр иқтисодий ҳисоб-китобларда энг кўп қўлланадиган йиллик даромад даражаси) бўйича табақаланиши даражасидан далолат берадиган статистика кўрсаткичидир. Лоренц эгри чизиғи каби Жинининг коэффициентини ҳам тўпланган бойлик бўйича тенгсизлик даражасини аниқлаш учун қўллаш мумкин. Бироқ бунда уй хўжалиги соф активлари нисбий бўлмаслиги зарур шарт ҳисобланади.
Мазкур статистика модели 1912 йилда Жинининг “Ўзгариш ва нодоимийлик” машҳур асарида эълон қилинган эди. Ушбу макроиқтисодий кўрсаткич аҳоли пул даромадлари тақимланишини, хусусан даромадларнинг мамлакат барча аҳолиси ўртасида мутлақ тенг тақсимланиши билан амалдаги тақсимланишидаги фарқи даражасини ифода этади.
Жини коэффициентини аниқлашда муайян мутлақ тенглик принципига таянилади. Мазкур принципга кўра аҳолининг 1,0 % жамият жамланма даромадининг 1,0 % га эга бўлиши керак. Жаҳон амалиётида Жини коэффициенти жамиятдаги даромадларни баҳолаш учун, ҳар бир йилга алоҳида ҳисоблаб чиқилади.
Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотига аъзо мамлакатлар учун таклиф этилган таснифлашга мувофиқ тенгсизликнинг қуйидаги даражалари фарқланади:
● тенгсизликнинг энг қуйи даражасига эга иқтисодиёт (Жини коэффициенти 20-22 га тенг);
● тенгсизлик даражаси паст иқтисодиёт (24-26);
● тенгсизлик даражаси ўртача иқтисодиёт (29-31);
● тенгсизлик даражаси юқори иқтисодиёт (33-35).