Farmon Ergashovich Nurboeyv, Shahlo Shavkatovna Tillоeva, Dilbar Baxriddinovna Raxmatova

Qovuq toshi  kichik yoki yumshoq bo`lsa, bularga sajazoniyo va mitridat foyda 
qiladi:  asonosiyo  ham  shunday;  ularga  bir  uqiya  taloqgiyoh,  va  yarim  uqiya  
maxlabning  ustiga  bir  barmoq  botgundek  suv  solib,  ho’l  qaynatib,  suzib  ichirilsa 
ham foyda qiladi. Mana bu ham ularga foydalidir: yanchilgan kult o`n besh dirham,  

---

337 
 
parsiyovashon,    yetti  dirham,  taloqgiyoh,  sakkiz  dirham,  temirtikan,  o’n  dirham 
yovvoyi sabzi urug’i va tog’ petrushkasining har biridan dirhamdan va oq anjirdan 
yetti  dona  olib,  to`rt  ritl  suvda  bir  ritl  qolguncha  qaynatiladi  va  hammomdan 
chiqqandan keyin ichiladi. Buning bir yechimi yarim ritldir. 
Qovuq  toshida  ishlatiladigan  vanna  kuchli  bo`lishi  kerak.  Ularga  taniqli 
dorilardan  tog’  murchi  bargi,  parsiyovashon,  sodaj,  bo`yimodaron,  qizil  gul  va 
badanni  haddan  tashqari  bo`shashtirmasligi  uchun  bir  ozgina  burishtirish 
xususiyatiga ega bo`lgan narsa solinadi. Ishqalanadigan dorilarga galban yelimi, zift, 
kavrak yelimi va farfiyun   soladilar. 
Bog’lanadigan  dorilarning  eng  afzali  makka  mukli  bo`lib,  yog’larning  eng 
yaxshisi  chayonlarning  yog’laridir.  Bularni  qovuq  turgan  yerga  qo`yib  bog’lanadi, 
tomiziladi va qurol bilan qovuqda yuboriladi, bularga quvvat beruvchi biror narsani 
ham  aralashtiradilar.  Bog’lanadigan  dorilarning  tarkibiga  quyidagilar  kiradi: 
taloqgiyoh  ildizi,  shirin  ajriq  ildizi,  julax,  sodaj,  gulxayri  va  parsiyovashon.  Bunga 
yana qizil tasma yaprog’i ham solinadi.  
Chumchuq va uning toifasidan bo`lgan qushlar ham juda foydalidir. Davolashda 
tosh  dorilarini  qurol  bilan  kirgizib  ishlatish,  bu  kasallikda  maxsus  qo`llaniladigan 
tadbirlardan  sanaladi.  Kasallar  bundan  juda  foydalanadilar,    qovuq  toshi  sababli 
siyish  qiyinlashib  yoki  siydik  to’silib  qolsa,  biror  to’siq  yoinki  qo`rqish  sababli 
qovuqni  yorishga  imkoniyat  bo`lmasa,  bu  holda  ba`zi  odamlar  hiyla  ishlatib  orqa 
teshik bilan moyak orasidan kichkina yoriq ochib, u yerdan siydikni chiqarish uchun 
bir naycha qo`yadilar.  
Bu  bilan  hayot  kechirish  garchi  oson  bo`lmasa  ham,  o`lim  daf  qilinadi. 
Dorilardan  biror  foyda  bo`lmasdan,  qovuqni  yorishga  qasd  qilinganda  saqlanish 
lozim  bo`lgan  narsadan  saqlanish,  naslga  biror  ofat  yetmasligi  yoki  qon  ketmasligi 
va  bitmaydigan  yara  paydo  qilmaslik  uchun  bu  ish  uchun  qovuq  anatomiyasini, 
qovuq  bo`ynining  maniy  yo`liga  tutashadigan  yerini,  arteriya  o`tgan  yerini  va 

---

338 
 
qovuqning go`shtlari o`rnini biladigan va qovuqning anatomiyasi bilan yaxshi tanish 
bo`lgan  kishini  tanlash  kerak.  Bundan  ilgari  kasalni  chappasiga  yotqizib,  ichak  va 
qovug’iga paxtadog’ qilish lozim. 
Bu  shundan  iborat:  kursi  tayyorlab  unga  bemor  o`tkaziladi,  shu  yerda  hozir 
bo`lgan  xodim  qo`lini  kasalning  ikki  tizzasi  tagiga  kirgizadi.  Keyin  tabib  yorish 
tadbirini ko`radi. Oldin toshni topib, uni yoriladigan yerga keltirib, shu  yerda ushlab 
turish  kerak.  Buning  uchun  o`rta  barmoqni  erkaklar  va  qizlarning  to`g’ri  ichagiga, 
juvon  xotinlarda  esa  bachadon  yo`liga  kirgiziladi  va  tosh  topiladi;  keyin  ikkinchi 
yo’l  bilan  toshning  ustidan  bosib  qornining  yumshoq  yeri  va  kindikdan  sirpantirib 
qovuq  og’zi  yaqinigacha  tushiriladi.  Toshni  darzdan  bir  arpa  bo’yi  qadar  quyiga 
haydashga  tirishiladi.  Darzdan  yorishdan  saqlan  bu  juda  yomon;  darz  haqiqatda 
o`ldiradigan  yerdir.  Toshni  itarishda  sustlik  bo`lmasin,  sustlik  qilinsa,  yoriq 
kengayib,  bitmaydigan bo`lib qoladi.  Toshni  itarsang va  yoriqni ichga o’tmaydigan 
deb  bilsang,  keskin,  agar  shu    paytgacha  qilingan  ish  qattiq  alamga,  qovuq 
bo`ynining qayrilib qolishiga, quvvat tushishiga, harakat va so`zdan qolishga, qovoq 
va ko`zning ich-ichiga tushib ketishga olib bormaydi deb tushunsang, shunday qilib 
bordi-yu,  yorish  shunday  hollarga  olib  boradigan  bo`lsa,  u  chog’da  yormay 
qo`yaqol, chunki agar yorar ekansan, kasal darhol o`ladi.  
Keyin  tosh  ustidan  ozgina  yoriladi,  yorganda  asabga  tegishdan  saqlanish  bilan 
birgalikda  yoriq  qovuqning  bo`yniga  tushishiga  tirishiladi.  Chunki  agar  yoriq 
qovuqning  tanasiga  tushib  qolsa,  hech  bir  bitmaydi.  Bundan  tashqari  mumkin 
bo`lganicha yoriqni kichkina qilishga tirish. Agar tosh kichkina bo`lsa, ko`pincha, u 
siqish  bilanoq  otilib  chiqadi,  katta  bo`lsa,  keng  yoriq  qilishga  va  ko`pincha,  tortib 
oladigan ilmoqda muhtoj bo’linadi.  
Ba`zan tosh juda katta bo`lib, uning hajmiga moslab yorish mumkin bo`lmaydi. 
U  chog’da  uni  ombur  bilan  mayda-mayda  bo`laklarga  maydalanadi  va  singani 

---

339 
 
olinaveradi.  Qovuqda  hech  bir  narsa  qoldirilmaydi,  chunki  agar  qoldirilsa,  uning 
yana hajmi ortib kattalashadi. 
Ba`zi  vaqtda  tosh  qovuqning  bo`ynida  va  olatning  yaqinida  ekanligi  bilinib 
turadi, bu chog’da qovuqning ustidan silab bosish lozim bo`ladi. Bu ishda senga bir 
yordamchi kerak bo`ladi; tosh bir yerga qadalib qolsa, o’sha joyning ostidan ochib 
tosh chiqariladi. Ko`pincha, tosh ketiga qaytmasligi uchun u turgan joyni orqasidan 
burib  boylab  qo`yish  tuzukdir.  Agar  tosh  olatning  boshiga  yaqin  kelgan  bo`lsa,  u 
yerdan  uni  chiqarishga  qattiq  urinilmasin,  chunki  bunday  qilish,  ko`pincha,  jarohat 
paydo qiladi va u bitmaydi. Balki toshni to’g’rilash, orqasidan burib boylash va uni 
chiqarish uchun olatning boshi tagidan yorish kerak   bo`ladi. 
Aytilganlarning  hammasini    qilib,  toshni        chiqarsang,        ko`pincha,  qorinning 
qattiq  ezilishi  va  yorig’ni  og’rishidan  shish  paydo  bo`ladi;  bu  qo`rqinchli 
narsalardandir.  Buni    qaytaradigan  narsalardan  biri  kasalga  huqna  qilib,  ichni 
tozalash va bundan keyin unga ichni yumshatadigan narsa ichirishdir. Unga faqat bir 
ozgina  narsa  yedir,  shunda  ham  yumshatuvchi  narsa  edir.  Shishning  oldini  olish 
uchun  tomirdan  qon  olishga  muhtoj  bo`lsang,  uni  qilasan.  Agar  kuchliroq  yordam 
olmoqchi bo`lsang  yoki shish belgilari paydo  bo`lib, og’riq  juda ham  qattiq bo`lsa, 
kasalni  vannaga  yoki  tugmachag’uncha,  gulxayri  va  kepak  kabi  yumshatuvchi 
narsalar, qaynatilgan suv solingan tosga o`tkazishing kerak.  Bu suvga ko`pgina yog’ 
solib  chayqatilgan  va  iliq  bo`lishi  kerak.  Kasalni  vannadan  chiqarganingda  a`zo 
atrofini  bobuna  va  ukrop  yog’lari  kabi  yumshatuvchi  yog’lar  bilan  ishqalaysan. 
Jarohatga qizdirilgan sariyog’ qo`yiladi va uning ustiga ozgina sirka qo`shilgan qizil 
gul yog’iga botirilgan paxta qo`yasan, bundan keyin bitiruvchi dorilar ishlatiladi. 
Shish  kattalashsa,  kasalni  sariq  yo`ng’ichqa  va  zig’ir  urug’i  qaynatmalaridan 
qilingan  mazkur vannaga uqalashni   davom  ettirasan, agar og’riq  zo`raysa,  kasalni 
ikkinchi  ham  uchinchi  kuni  iliq  suv  va  yog’  aralashmasiga  o`tkaz.  Agar  yoriq  va 
jarohat unchalik og’ritmasa, uchinchi kuni boyloqlar yechiladi. Gazago`t yog’i bilan 

---

340 
 
qovuqni  qizdirish  davom  ettiriladi.  Chunki  qovuq  qizdirilsa,  uning  holi  yaxshiroq 
undagi og’riq va chiqariladigan siydik ham ozroq bo`ladi; qobig’i kesilgan kishiga 
siydik juda azob beradi.  
Shuning  uchun,  bu  kasallarga  suvni  ko`p  ichirmaslik  kerak.  Kasal  har  safar 
siyganida siydik yorilgan yerga tegmasligi uchun xodim yordamchi tabib bog’langan 
yerni  ehtiyot  qilib  bosib  turishi  kerak.  Keyin,  yorilgan  yerda  quyidagi  ikki  holdan 
biri ko`riladi:  yo’g’on keragicha  miqdorda  oqmaydi, bunda shish paydo bo`lishi va 
a`zoning  buzilish  xavfi  ko`riladi;  ayniqsa  rangi  qizildan  qoraga  o`tishi  bu  xavf 
bo`ladi;  yohud  qon  haddan  tashqari  oqib,  qonning  to`xtamay  ketish  xavfi  paydo 
bo`ladi.  Birinchi  holda,  mazkur  belgi  ko`rilgan  hamon  buzilishning  oldini  olish 
uchun  nashtar  urib  qonni  oqizish  va  o`sha  yerga  sirka  va  tuz  eritmasiga  botirilgan 
kanop  lattani  qo`yib  bog’lash  kerak:  ikkinchi  holda,  ya`ni  ko`p  qon  ketish  xavfi 
bo`lganda,  to`g’riroq  chora  -  kasalni  ma`lum  burishtiruvchilar  ivitilgan  suvlarga 
o`tkazish,  yorilgan  joyga  yanchilgan  qundur  va  zok  qo`yish,  uning  ustidan  paxta 
qo`yib va uning ustidan suvli sirka bilan ho’llangan va undan ko`ra kattaroq, paxta 
qo`yishdir.  Agar  katta  tomir  yoki  arteriya  kesilganini  bilsang,  uning  ilojini  siqib 
bog’lash tadbiri bilan qilasan.  
Agar  qon  bo`ysunmasa  va  uni  to`xtatib  bo`lmasa,  kasalni  o`tkir  sirkaga  o`tkaz. 
Ko`pincha,  qonni  tortish  uchun  tomirdan  qon  olishga  muhtoj  bo`lasan.  Ba`zan 
qovuqda va ikki chovga uvushtiruvchi dorilardan quyishga to`g’ri keladi. Yorish va 
qon  oqishdan  paydo  bo`ladigan  hollardan  biri  bir  parcha  ivigan  qonning  qovuq 
tomon oqib, unda qotib qolishi sababli siyishning qiyinlashuvidir.  
Bu  holda  barmoqni  yoriqqa  kirgizish  va  aziyat  beruvchi  narsani  qovuqdan  va 
uning  bo`ynidan  uzoqlatib  chiqarish  kerak.  Bu  joyni  suvli  sirka  bilan  qotib  qolgan 
qon  erib  chiqguncha  davolanadi.  Kesishdan  kelib  chiqadigan  hollarning  yana  biri 
nasl  qoldirish  qobiliyatining  qirqilishidir.  Quyidagi  -  yomon  alomatlar  paydo 
bo`lganda,  tabib  kasalning  halok  bo`lishiga  jazm  qiladi:  kindik  ostida  og’riqning 

---

341 
 
kuchayishi,  ho’l  va  oyoqlarning  sovushi,  isitmaning  o`tkirlanishi,  titroq  paydo 
bo`lishi  va  madorning  tushib  ketish.  Keyin,  yorilgan  yerda  qattiq  og’riq  kuchayib, 
hiqichoq  paydo  bo`lsa  va  qorin  bezovta  harakatga  tushib  qolsa,  albatta  o`lim 
yaqinlashgan  bo`ladi.  Yaxshi  alomatlarga  kelsak,  ular  hushning  asliga  qaytishi, 
ishtahaning tuzalishi, tus va ko`rinishning juda ham sog’lom va yaxshi bo`lishidan 
iboratdir. 
Qovuq  siydikni  hamma  tomondan  siquvchi  narsadek  qisib  haydaydi,  bunda, 
qovuqning  og’zidagi    mushak  bo`shashadi  va  qorin  mushaklari    siqilib,    siydikni  
siqib  chiqaradi.